Бўйича 1-курс талабаси

Чоризм истибдодига қарши Туркистон халқларининг миллий-озодлик кураши.



Chor Rossiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy- boshqaruvi tizimi xalqning
boshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi. Bosqinchilar avvalo, Turkiston boyliklarini talontaroj qildi, so’ngra o’lkani xom ashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni o’z manfaatlari
yo’lida jilovlab oldi. Og’ir soliqlar, g’ayriqonuniy majburiyatlar aholini tobora
qashshoqlashtirib bordi. Mustamlakachilar mahalliy aholining milliy qadriyatlari, urfodatlarini oyoq osti qilardi, ma’naviy zug’um kuchayib borardi.
Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy,
ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi
xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi.
Qo’zg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari,
kambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini
yo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.
1879 yilda 600 ga yaqin g’alayonchi Farg’ona viloyat boshqarmasi binosini
qurshab olib, harbiy gubernatordan Marg’ilon tumanidan olinayotgan soliqlarni
kamaytirishni talab qiladi. G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, vaziyatning jiddiyligini
anglagan viloyat harbiy gubernatori bo’lajak katta janjalning oldini olish maqsadida
xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniy
soliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo’ladi.
1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi.
Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misol
bo’la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 marta
siyosiy chiqishlari, harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan.
Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan
ko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy politsiya xizmatini
tashkil etish taklifini ilgari suradi. U Farg’ona viloyatining har bir tumanida maxfiy
ayg’oqchilar tarmog’ini vujudga keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi.
O’lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini
pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini
kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. so’m sarflanardi. Holbuki, undan ham
muhim hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak,
chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi1.