Biznesni tadqiq etish

Бизнес-режанинг  энг  муҳим  қисми  корхона  ишлаб 
чиқаришни  режалаштираётган  товар  ва  хизматлар 
таърифланадиган бўлимдир. 
 
Савдо (ўтказиш) бозори 
таҳлили 
 
Бу  бўлим  биринчи  навбатда  ишлаб  чиқилиши  керак, 
чунки  бошқа  бўлимлар,  масалан,  “Ишлаб  чиқариш 
фаолияти”,  “Молия”,  “Бозор”  бўлимида  кўрсатилган 
маълумотларга асосланади. 
 
Рақобатчилар таҳлили 
 
Бу  бўлимда  потенциал  ҳамкорлар  ва  инвесторларга 
режалаштирилаётган  товар  бориб  тушиши  керак 
бўлган  бозордаги  рақобатар
 
ҳақидаги  ҳамма  нарсани
 
хабар қилиш зарур. 
 Муваффақиятга  эришиш  учун  фирма  ўз  товари  учун 
самарали бозор яратиши керак. 
 
Маркетинг режаси 
 

---

169 
–  birinchi  navbatda,  yuqori  sifatni  talab  qiluvchi  va  buning  uchun  mukofotli 
narxlarga  ega  bo’lgan  (buning  uchun  raqobatchilar  orasidan  ajralib  chiqishni 
o’rganish  zarur)  o’ta  talabchan  xaridorlarning  alohida  ehtiyojlarini  qondira 
olishhisobiga barqaror raqobatbardoshlikni ta’minlashni ko’zda tutadi. 
Tadbirkorlarni  bankning  tovar  haqida  umumiy  tasavvur  olish  emas, 
shuningdek,  qanday  holatda,  mahsulot  qanday  qadoqlanishi,  uning  dizayni, 
tovarning  aniq  xossalari,  uning  himoyalanganlik  darajasi,  narxini  asoslanganligi 
kabilarni ham bilish istagi juda hayratlantiradi. 
Bank mutaxassislari uchun tovarning sifati, demak, uning raqobat potensiali, 
uning  iste’mol  tendensiyalari  haqida  ham  bilish  juda  muhim,  chunki  tovarni 
bozorga joriy etish va daromad olish imkoniyatlari ana shularga bog’liq. 
Tovarni ta’riflash quyidagi savollarga javob berishni ko’zda tutadi: 
Tovarning aniq ta’rifi va uning qo’llanish usullari. Bunda tovarning xossalari 
uning potensial sotib oluvchilar talablariga bog’liq bo’lishi lozim. 
Tanlangan  tovarni  qo’llash  tendensiyalari  (vaqt  o’tishi  bilan  uning  iste’moli 
o’sadimi  yoki  kamayadimi,  uni  qo’llashning  yangi  usullari  bo’lishi  mumkinmi?) 
Firma tovarning hayot siklini qanday ahvolda ko’radi? 
Raqobatchilar  tomonidan  taklif  qilinayotgan  shunga  o’xshash  tovarlarning 
tashxizi  qanday?  Tanlangan  tovar  raqobatchilarning  modeliga  solishtirilganda 
noyoblikka  egami,  bozor  (iste’molchilar)  tovarning  noyobligi,  o’ziga  xos 
xususiyatlari bo’lishini talab qiladimi? 
Tovarning  himoyalanganlik  darajasi  qanday,  ya’ni  tadbirkor  patentga, 
mualliflik huquqiga, ro’yhatga olingan tovar markasi va boshqalarga egami? 
Xaridorlar nima uchun raqobatchilarning tovar yoki xizmatlarini emas, aynan 
ushbu  tovarni  tanlashlarini,  ya’ni  taklif  qilinayotgan  tovar  qanday  raqobat 
ustuvorligiga egaligini tushuntirish kerak. Dasturning ushbu bo’limida narxlarning 
taxminiy belgilanishini, sotuvdan keyingi texnik xizmat ko’rsatish imkoniyatlarini 
taklif etish mumkin. 
Agar  tovarning  xossalari  uning  sotilishidagi  ayrim  kattaliklardagi  tebranish- 
(o’zgarish)larni  –  davriylik,  mavsumiyliklarni  belgilasa,  bu  haqida  alohida  aytib 

---

170 
o’tish lozim (masalan, avtomobillar – davriy, bolalar chanasi – mavsumiy tovar). 
Savdo (o’tkazish) bozori tahlili. Bu bo’lim birinchi navbatda ishlab chiqilishi 
kerak,  chunki  boshqa  bo’limlar,  masalan,  “Ishlab  chiqarish  faoliyati”,  “Moliya”, 
“Bozor” bo’limida ko’rsatilgan ma’lumotlarga asoslanadi. 
Savdoning  bo’lg’usi  bozori  tahlili  –  biznes-reja  tayyorlashning  eng  muhim 
bosqichlaridan,  bundayishdan  mablag’ni  ham,  kuchni  ham  ayamaslik  kerak. 
Tajribalar  ko’rsatadiki,  vaqti  kelib,  barbodbo’lgan  ko’pchilik  tijorat  loyihalarning 
sababi  bozorni  sust  o’rganish  va  uning  sig’imini  yaxshi  baholay  olmaslik  bilan 
bog’liq bo’lgan. 
Bozorning  jozibadorligi  (jalb  etuvchanligi)ni  baholashda  quyidagilarni 
ko’rsatish muhim: 
-korxona tovar (xizmat)lari realizatsiyasi amalga oshiriladigan hududni; 
-bozorning natural va qiymat ko’rinishida ifodalangan sig’imini; 
-bu bozor o’sishga yoki turg’unlikka moyilmi? 
-bozorning asosiy segmentlari o’lchamlarini; 
-bozorning diversifikatsiyalanganligi; 
-bozorning narxlarga, xizmat ko’rsatish darajasiga, tashqi omillar o’zgarishiga 
ta’sirchanligi; 
-davriylikka moyillikni; 
-mavsumiylikka moyillikni; 
-yetkazib beruvchilarning tuziladigan bitimlar xarakteriga ta’sir etishi. 
Firmangizning strategik holati tahlili quyidagi ta’riflarni ko’zda tutadi: 
-raqobatchilarni; 
-raqobatchilar egallab olgan bozorning ulushini; 
-bozorning taxmin qilinadigan ulushini; 
-bozorning asosiy segmentlarini qamrab olinishini; 
-ta’minotchilar bilan munosabatlar xarakterini; 
-rejalashtirilayotgan mahsulotning sotilishi bashoratini. 
Dasturning  bu  bo’limini  tuzishda  tadbirkor  o’ta  obyektiv  bo’lishi,  bozorning 
holati  haqidagi  xulosalarini  o’tkazilgan  marketing  tadqiqotlari  natijasida  olingan 

---

171 
ishonchli  ma’lumotlarga  asoslanishi  kerak.  Mutaxassislar  marketing  dasturi 
(biznes-reja)  tuzuvchilarda  savdo  (o’tkazish)  bozori  imkoniyatlariga,  sotish 
bashoralariga  nisbatan  ortiqcha  optimizmni  ta’kidlaydilar.  Potensial  investorlar 
savdo  bozorini  baholashlarini  so’rashganda,  ko’pincha  ularga  “savdo  bozori 
cheklanmagan”, – deya standart javob berishadi. 
“Taklif  qilinayotgan  tovarning  qadri  nihoyatda  baland,  uni  korxona  ishlab 
chiqarishi  bilan  xarid  qilishadi”,  –  degan  ishonch  chuqur  ildiz  otgan.  Ishlab 
chiqaruvchi uchun esa yoqimli tashvish – foydani sanab olishgina qoladi”. 
Bunday  o’ziga  ishonch  –  bizning  yaqin  o’tmishimizdagi,  hamma  narsa  o’ta 
taqchil bo’lgan paytdagi qayg’uli sarqit. Shundan beri ko’p narsa o’zgardi va savdo 
imkoniyatlari  sezilarli  yomonlashdi.  Iste’mol  va  resurslar  bozori  tadqiqotlarining 
ko’rsatishicha,  iqtisod  qayta  ishlab  chiqarishning  talabni  jiddiy  pasayishi  bilan 
xarakterli  klassik  inqiroz  chizig’iga  kirib  qoldi,  demak,  tarmoq  bozorlari  miqdori 
ham toraydi. 
Tadbirkorlar tomonidan bozorni ustuvor baholanishining yana bir sababi bor: 
bu ularning narsalar holatini o’ta bezab ko’rsatishga, biznesning ehtimoliy istiqboli 
yo’lidagi hiylasi. Biroq bu zararli, ishonchni yo’qotishiga xizmat qiladigan holat.  
Raqobatchilar  tahlili.  Bu  bo’limda  potensial  hamkorlar  va  investorlarga 
rejalashtirilayotgan  tovar  borib  tushishi  kerak  bo’lgan  bozordagi  raqobatar 
haqidagi  hamma  narsani  xabar  qilish  zarur.  Marketing  dasturi  (biznes-reja) 
mualliflari quyidagi savollarga aniq javob bera olishlari lozim: 

 
O’xshash tovarlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi kim? 

  Ularning  savdo  hajmi,  daromadlar,  yangi  modellarni  joriy  etish,  texnik 
servislar borasidagi ishlari qanday bormoqda? 

  Ular 
o’z  mahsulotlari  reklamasiga  ko’p  e’tibor  va  mablag’ 
sarflashayaptimi? 

  Ularning  mahsulotlari  o’zida  nimalarni  ifodalaydi:  asosiy  tavsiflar,  sifat, 
dizayn darajasi, xaridorlarning fikri? 

  Raqobatchilar  mahsulotlariga  narx  darajasi  qanday?  Ularning,  umumiy 
tomondan bo’lsa ham, narx siyosati qanday? 

---

172 
Bu  savollarga  javob  bera  borib,  biznes-reja  tuzishda  jiddiy  xatoga  yo’l 
qo’yishdan, haqiqatni bo’yab ko’rsatishdan: raqobatchilar muvaffaqiyatlari haqida 
nimanidir  aytmay  qo’ya  qolish  yoki  shunchaki,  yo’l-yo’lakay  aytib  o’tish,  lekin 
ularning  real  yoki  mavjud  kamchiliklarni  bo’yab  ko’rsatish  kabilardan  ehtiyot 
bo’lish  kerak.  Biron-bir  tashkilotdan  kredit  olib,  raqobatchilar  holatini  to’g’ri 
baholay  olmay,  tadbirkor  zararga  “tushib  qoladi”.  Bunda  kreditor  ham  pulidan 
ayriladi,  biznesmen  esa  yomon  rahbardegan  nomni  oladi.  Tabiiy,  shundan  keyin 
uning yangi kredit yoki investitsiyalar olishga umuman, imkoniyati qolmaydi yoki 
ancha  qimmatga  oladi.Shuning  uchun  raqobatchilarni  imkon  qadar  obyektiv 
baholamoq zarur. Ulardan qo’rqish emas, ularning strategiyalari yoki tovarlaridagi 
muvaffaqiyatga erishish uchun real imkoniyat ochadigan sifatli xarakteristikalarini, 
to’ldirilishi  lozim  bo’lgan  bo’sh  joylarni  ko’rsatish  kerak.  Ana  shunda 
investorlarning hurmati va mablag’ olish uchun yuqori imkoniyatlar kafolatlangan 
bo’ladi.  Mamlakatimiz  va  ayniqsa,  xorijiy  kompaniyalar  bilan  raqobat  kurashida 
mamlakatimiz, korxonalari qo’lbola reseptlar va yoshini yashab bo’lgan (eskirgan) 
tasavvurlarga  emas,  raqobat  strategiyalarining  xalqaro  amaliyotida  sinovdan 
o’tgan, shu jumladan, birinchi navbatda professor Porter taklif qilgan: xarajatlarda 
yetakchilik,  ixtisoslashuv  (defferensiatsiya),  fokuslamoq  (bir  joyga  jamlash)ga 
murojaat  qilishlari  kerak.  Bitta  bozorda  harakatlanadigan  firmalarning  tarmoqlar 
ichidagi raqobatlarida raqobat strategiyalarining to’rttasidan bittasini tanlash lozim: 
kommutantlar,  patentlar,  violentlar  yoki  eksperimentlar.  Shu  bilan  birga,  agar 
jiddiy  harakat  qilinsa,  o’zining  eng  kuchli  xorijiy  firmalar  bilan  ham  kurashda 
raqobatbardoshligini  ta’minlay  olishi  mumkin.  Marketing  haqidagi  kitoblardan 
birida  metall  buyumlar  ishlab  chiqaruvchi  yirik  hind  firmasining  qiziqarli  tarixi 
ta’riflangan.  U  kutilmaganda  Hindistonga  xuddi  uningtovariga  o’xshash  tovar 
eksport  qila  boshlagan,  shu  bilan  birga,  bozorni  mavh  etishning  narxga  oid 
raqobatini  tanlab,  tovarlarini  hindlarning  narxidan  15%  arzonga  taklif  qila 
boshlagan  yapon  firmasi  bilan  raqobatga  duch  keldi.  Avvaliga  hind  firmasi  ham 
o’z mijozlarini yo’qotmaslik uchun mahsulotlari narxini 15%ga arzonlashtirishdan 
boshqa  tijorat  taktikasini  topa  olmadi.  Biroq  yaponlar  shu  zahoti  mahsulotlari 

---

173 
narxini yana 15% ga pasaytirdi, bunda esa hind firmasi ularni “quvlay” olmadilar, 
chunki  bu  darajada  yuqori  ishlab  chiqarish  samaradorligiga  ega  emas  edilar. 
O’yinda  go’yokiular  yutqazgan  edilar.  Biroq  ana  shunda  hind  firmasi  rahbarlari 
harakatga  tushib  qoldilarvanihoyat  muqobil  raqobat  strategiyasini  qidira 
boshladilar.  Bu  strategiya  narxga  oid  emas,  keng  ma’noda  anglanadigan  sifat 
raqobati  bo’lib  chiqdi.Gap  shundaki,  hind  firmasining  yaponiyalik  raqobatchilari 
oldida  ikkita  jiddiy  ustuvorligi  bor  edi.  Birinchidan,  ular  o’zlarida  ishlab 
chiqariladigan  tovarlarini  yetkazib  berishni  dengiz  ortidagi  raqobatchilariga 
nisbatan tezroq  amalga  oshira oladilar,  yaponlar  esa  tovarlarini  dengiz  orqali olib 
kelar,  ularning  kelishi  Hindistonga  keladigan  kemalar  jadvaliga  bog’liq,  chunki 
ularni  saqlaydigan  omborlari  ham  yo’q  edi.  Ikkinchidan  esa  hindlar  mamlakat 
ichkarisida  metall  buyumlarning  har  qanday  kichik  partiyasini  ham  etakazib  bera 
olar, ularni korxonalarda yoki xususiy omborxonalarda shakllantirish imkoniga ega 
edilar.  Yaponlar  esa  omborlari  yo’qligidan  ancha  yirik  standart  partiyalarni 
sotishga  urinar,  ularning  tovarlarini  xaridorlarga  yetkazib  beruvchi  og’ir  yuk 
ko’taruvchi  kemalardan  foydalanishardi.Tezkorlik  va  yetkazib  berishning  kichik