Biznes va tadbirkorlik

 

5-masala 

Fuqaroning  bir  yilda  topgan  puli  800  ming  so’m  bo’ladi.  Shundan  16  ming 

so’m  soliq to’ladi, 1.5  ming so’m  badal puli berdi. 10  ming so’m  xayriya  uchun 

ajratdi. Fuqaroning sof daromadi qancha? 

Yechish: 

800 000-(16 000+1 500+10 000) =772 500 so’m. 

 

 

 

18-mavzu. Ijtimoiy ne’matlar va umumiy 

resurslar

 

Masalalar 

1. Siz yashab turgan hududdagi mahalliy hokimiyat tomonidan taqdim etiladigan 

tovar va xizmatlar haqida fikr yuriting.

42

 

A)  1-rasmda  keltirilgan  tasniflash  bo’yicha  quyidagi  mahsulotlar  qaysi 

kategoriyaga mos keladi: 

- Qo’riqlash; 

- Qor tozalash va tashish; 

- Ta’lim; 

- Qishloq yo’llari; 

- Shahar ko’chalari. 

V)  Nega  siz  ommaviy  mahsulot  bo’lmagan  bu  tovar  va  xizmatlarni  davlat 

ta’minlab berishi kerak deb o’ylayapsiz? 

 

2.  Ommaviy  mahsulotlar  ham  umumiy  resurslar  ham  tashqi  ta’sirlarni  o’z  ichiga 

                                                           

42

 N.Greogery Mankwiy Principles of Microeconomics (5

th

 edition), USA 2008 

---

357 

 

oladi. 

A)  Ommaviy  mahsulotlar  bilan  bog’liq  bo’lgan  tashqi  ta’sirlar  umuman  olganda 

ijobiymi  yoki  salbiymi?  Javobingizda  misollar  keltiring.  Ommaviy  mahsulotlar 

erkin bozori etarlichami, ularning samaradorligi qanday? 

V)  Umumiy  resurslar  bilan  bog’liq  bo’lgan  tashqi  ta’sirlar  umuman  olganda 

ijobiymi  yoki  salbiymi?  Javobingizda  misollar  keltiring.  Umumiy  resurslarda 

xususiy bozorlarni ishlatilishi, umuman olganda samaralimi? 

 

3. Charli o’ziningi mahalliy telekanalida “Telepufakchalar” (multfilmini) ko’rishni 

yoqtiradi, biroq u telestantsiyani ta’mirlash ishlariga hech qachon pul bermaydi. 

A) Iqtisodchilar tili bilan aytganda Charli kim? 

V) Davlat Charli kabilar muammosini qanday bartaraf etishi mumkin? 

S)  Xususiy  bozor  bu  muammoni  bartaraf  eta  olishi  mumkinmi?  Kabel 

televideniesini tashkil etish bu muammoni qanchalik bartaraf eta oladi? 

 

4.  Yotoqxonadagi  to’rtta  qo’shni  dam  olish  kunini  eski  filmlarni  ko’rish  bilan 

o’tkazishni rejalashtirishayapti va ular qanchalik ko’rishni muhokama qilishayapti. 

Quyida ularni har bir film uchun qancha haq to’lashga rozi ekanliklari keltirilgan. 

 

Orson  Alfred 

Vudi  Iroda 

Birinchi film 

$7 

$5 

$3 

$2 

Ikkinchi film 

$6 

$4 

$2 

$1 

Uchinchi film 

$5 

$3 

$1 

0 

To’rtinchi film 

$4 

$2 

0 

0 

Beshinchi film 

$3 

$1 

0 

0 

 

A) Yotoqxonada xonasida film tomosha qilish ommaviy mahsulotmi? Nega ha va 

nega yo’q? 

B)  Agar  filmni  ijaraga  olish  $8  bo’lsa,  xarajatlarni  qoplash  uchun  qo’shnilar 

qancha filmni ijara qilishlari kerak bo’ladi? 

C)  Agar  ular  (B)  qismdan  eng  optimal  sonni  tanlab  olishsa  va  ijara  xarajatlarini 

barchaga teng bo’lishsa, u holda har bir kishiga qancha qo’shimcha mablag’ to’g’ri 

keladi? 

D) Sizningcha xaajatlarni bu faoliyat samarali bo’ladigan darajada taqsimlash usuli 

bormi? Qaysi amaliy muammolar buni echimini topish uchun halaqit qiladi? 

E)  Aytaylik,  ular  oldindan  filmlarni  optimal  sonini  topishga  va  xarajatlarni  teng 

taqsimlashga  kelishib  olishgan.  Agar  Orson  xarajatlarni  to’lashga  tayyorligini 

aytsa,  u  haqiqatni  aytgani  uchun  biror  rag’batga  ega  bo’ladimi?  Agar  ha  bo’lsa, 

nega? Agar yo’q bo’lsa, u qanday holda rag’batga ega bo’ladi? 

F) Ushbu misol sizga ommaviy mahsulotlar haqida biror bir tushuncha berdimi? 

 

5. Ba’zi bir iqtisodchilarni fikricha xususiy firmalar funtamental ilmiy tadqiqotlar 

bo’yicha chamarali faoliyat yuritishmaydi? 

A) Nega bunday bo’lishi mumkinligini tushuntirib bering. Javobingizni 1-rasmda 

---

358 

 

keltirilgan misollardan birida ilmiy tadqiqotlar bilan yoritib bering.  

V) Ushbu muammoga javoban AQSh da qanday siyosat olib boriladi? 

S)  Ko’p  holatlarda    mazkur  siyosat  chet  ellik  ishlab  chiqaruvchilarga  qaraganda 

amerikalik  ishlab  chiqaruvchilarning  texnologik  imkoniyatlarini  ko’paytirishga 

xizmat  qiladi  deb  fikr  bildirishadi.  Ushbu  argument  sizning  (A)  qismda 

ko’rsatilgan  tasnifingizga  mos  keladimi?  (Kichik  yordam:  Eksklyuzivlik 

(iste’moldan  mahrum  qilish)  huquqi  salohiyatli  foyda  oluvchilarning  ayrimlariga 

qo’llanilishi mumkinmi?). 

 

6.  Odatda,  axlat  hovli  ichkarisida  emas,  balki  ko’cha  chetida  uyib  qo’yiladi.  Bu 

holatga iqtisodiy jihatdan ta’rif bering. 

 

7.  Ekteniya  qabilasi  o’n  nafar  aholidan  iborat.  Qishloq  aholisi  savat  to’qish  yoki 

baliq  tutish  orqali  tirikchilik  qilishadi.  Ko’l  cheklangan  hajmdagi  baliqqa  ega 

bo’lgani  sababli,  qishloq  aholisi  qancha  ko’p  bo’lsa,  ularda  baliq  tutib  olish 

imkoniyati shuncha kamayib boradi. 

Agarda,  n  sondagi  uy  xo’jaliklari  ko’lda  baliq  tutib  olishsa,  u  holda  har  bir  uy 

xo’jaligi kunlik baliq tutishdan quyidagicha miqdorda daromad  olishadi: 

I f = 12 - 2n 

Bu erda I f  kunlik daromadning dollardagi ekvivalenti. 

Savat to’qishdan olinadigan kunlik daromad 2 dollarni tashkil etadi. 

A) Aytaylik, uy xo’jaliklari savat to’qish va baliq tutishni bir-birlaridan mustaqil 

tarzda  olib  borishga  qaror  qilishadi.  Sizningcha  qancha  oila  har  kuni  baliq 

tutishadi?  Qancha  oila  savat  to’qishadi?  (Kichik  yordam:  imkoniyatlar  qiymati 

haqida fikr yuriting.) Qishloqning ushbu tartibda umumiy daromadini hisoblang. 

V)  Agar  3  ta  uy  xo’jaligi  baliq  tutish  bilan  shug’ullansa,  qay  holatda  ularning 

daromadlari,  (A)  qismdagi  barcha  oilalar  daromadlaridan  ko’proq  bo’ladi? 

Oilalarga  ular  bir-biridan  mustaqil  tarzda  faoliyat  olib  borishganda  samarali 

variantni topishlariga nima halaqit berdi? 

S)  Agarda  qishloq  aholisi  birgalikda  (B)  qismdagi  taqsimotni  amalga  oshirishga 

kelishishsa, ular qanday qo’shimcha qoidalarni joriy etishlari kerak bo’ladi? Agar 

ular yangi tizimda barcha birgalikda foyda ko’rishini hohlashsa, qanaqa soliq turini 

va tizimini  joriy etishlari kerak bo’ladi? 

D) Baliqchilik qanday  mahsulot (xizmat) turiga kiradi? Bu faoliyat turini qanday 

ta’riflagan bo’lardingiz? 

 

8.  Vashingtonda,  Kolumbiya  okrugida,  metro  tizimida  kunning  boshqa  vaqtlarga 

qaraganda tig’iz paytda harakatlanish uchun yuqori to’lov joriy qilingan. Nega bu 

tizim joriy etilgan bo’lishi mumkin? 

 

9.  AQShdagi  yog’och  mahsulotlari  to’plovchi  kompaniyalar  davlatga  va  aholiga 

tegishli xususiy erlarda ko’plab daraxtlarni kesishadi. Davlat aralashuvi bo’lmagan 

holatda  har  bir  erdan  daraxt  kesishning  oqibatlarini  muhokama  qiling.  Siz  nima 

deb o’ylaysiz, davlat erlaridan  foydalanishni tartibga solishi kerakmi? Agar xuddi 

---

359 

 

shunday qoidalar xususiy erlarda ham joriy qilinsachi? 

 

10.  Federal hukumat  avtomabtllarni  havfsizlik  tizimini  tekshiruvdan o’tkazadi  va 

uning  natijalari  aholiga  bepul  taqdim  etadi.  Sizningcha  bu  mahsulot  (xizmat) 

ommaviy mahsulotmi? Nega ha va nega yo’q? 

 

11.  Yuqori  daromadga  ega  kishilar  past  daromadli  kishilarga  qaraganda  o’lim 

tavakkalchiligidan  himoyalanish  uchun    ko’proq  to’lashga  tayyorlar.  Masalan, 

ularda avtomobillarning himoya funktsiyalari uchun ko’proq to’lashga moyilliklari 

bor. Xarajatlar va daromadlar tahlilchilari davlat loyihalarini tahlil qilishayotganda 

ushbu holatni e’tiborga olishlari zarurmi? 

Aytaylik,  svetofor  o’rnatish  payida  bo’lgan  boy  va  kambag’al  shaharni  ko’rib 

chiqamiz.  Boy  shahar  ushbu  loyihani  ko’rib  chiqayotganda  inson  hayoti  uchun 

ko’proq mablag’ sarflaydimi? Nega ha va nega yo’q. 

 

 

---

360