Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

СУҒУРТА КОМПАНИЯЛАРИДА МОЛИЯВИЙ БОШҚАРУВНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ 
 
Норқобилов И.Ш. – ОБМ тингловчиси 
 
Суғурта компанияси суғурта мижозларига суғурта хизматларини кўрсатади. 
Суғурта хизматларини кўрсатиш учун эса мижозлар билан тузилган суғурта 
шартномалари асосида келиб тушган суғурта мукофотларидан заҳиралар 
яратилади. Мазкур йиғилган пул маблағларини тўғри ва самарали сарфлаш 
орқали мижозларга сифатли суғурта хизматларини кўрсатиш мумкин. Бунда эса 
молиябий бошқарув тамойиллари, шакллари ва усуллари муҳим ўрин эгаллайди. 
Ўз навбатида суғурта компанияси бошқарув объекти сифатида ҳам ўзаро 
боғлиқ элементлардан иборат тизимдир. Шу билан бирга, ушбу элементлар бир-
бирларини шартлаштириб, бир-бирига таъсир қилишини тушуниш жуда 
муҳимдир. 
Ўзбекистондаги суғурта компанияларининг кўпгина раҳбарларининг хатоси 
шундан иборатки, улар компаниянинг универсал бошқарувини қидиришади, 
суғурта компанияларининг барча муаммоларини ҳал қила оладиган усулни 
узлаштирмоқчи бўлишади. 
Шунинг учун менежментнинг юз фоизга ишлайдиган янги назарияси ёки 
концепциясига бўлган иштиёқ пайдо бўлади. Aслида менежментдаги 
муваффақият универсал воситани топишдан иборат эмас, балки компанияга 
нисбатан турли хил бошқарув воситаларининг моҳирона комбинациясидан 
иборат бўлиб, улар ривожланишининг турли босқичларида бўлиши мумкин, 
улар ўзига хос хусусиятларга ва ўзига хос маданиятга эга бўлади. 
Суғурта компанияларининг мураккаб муаммолари ва ривожланиш 
босқичларини тизим сифатида таҳлил қилиш асосида хулоса қилиш мумкинки, 
уларда тизимли бошқариш зарур.
Бунинг учун турли хил бошқарув воситалари қўлланилиши мумкин. Ушбу 
воситалардан муваффақиятли фойдаланиш учун юқори менежерлар ўз 
компаниясини бошқариш учун улар ҳақида маълумотга эга бўлиши ва ижодий 
муносабатда бўлиши керак, бу бошқалардан тубдан фарқ қилади.
Таркиб жиҳатидан суғурта соҳаси бошқаруви бир қатор модулларни ўз 
ичига олади. Булар стратегик бошқарув, молиявий бошқарув, операцион 
бошқарув, сотув тизимини бошқариш, инсон ресурсларини бошқаришдан 
иборат. 
Шундан молиявий бошқарув тизимни бошқаришнинг «юрак-қон томир» 
тизимидир. Молиявий бошқарувнинг ўз мақсадлари, вазифалари, функциялари, 
шунингдек воситалари ва шаклларига эга. Суғурта компаниялари тижорат 
корхоналари бўлганлиги сабабли, молиявий бошқарув унинг самарали ишлаши 
учун жуда муҳимдир. 
Молиявий бошқарув компаниянинг умумий ривожланиш стратегиясидан ва 
турли манфаатдор гуруҳларнинг манфаатларидан келиб чиқадиган стратегик ва 
тактик жиҳатларга эга. Шу билан бирга, биз компания акциядорларининг асосий 
стратегик манфаати унинг қийматининг ўсишида эканлигини тушунамиз. 

---

134 
Стратегик бошқарув айнан шу мақсадга қаратилган. Принципиал жиҳатдан 
стратегик бошқарув модели уч босқични ўз ичига олади: ҳар бири ўзига хос 
таркибга эга бўлган стратегияни ишлаб чиқиш, амалга ошириш ва назорат 
қилишдан иборат. 
Стратегик бошқарувнинг энг муҳим воситаси стратегик режа бўлиб, у бир 
нечта бўлимларни ўз ичига олиши мумкин: 
- тадбиркорлик ва бизнес ғоялар; 
- бизнесни ривожлантиришнинг стратегик мақсадлари; 
- бозорни таҳлил қилиш ва рақобатчиларни ўрганиш; 
- маркетинг стратегияси; 
- HR, IT йўналишлари стратегияси 
- стратегияларни амалга оширишда ресурслар билан таъминлаш. 
Aсосий бизнес ғояси ва бизнесни ривожлантиришнинг стратегик 
мақсадлари суғурта компанияси ривожланишининг узоқ муддатли истиқболлари 
учун асосий молиявий кўрсаткичларини ўз ичига олади. 
Ушбу кўрсаткичларга эришиш учун компания ривожланиш дастурларида 
акс эттирилган зарур ресурсларни ҳисоблаб чиқиш лозим. Бундай ривожланиш 
дастурлари компаниянинг капиталлашувининг ўсишига боғлиқ бўлган ҳар бир 
асосий йўналиш бўйича ишлаб чиқилган. Компаниянинг капиталлашуви учун 
энг муҳимлари қуйидагилар: 
- савдо нуқталари ва инфратузилмани кенгайтириш; 
- ахборот технологиялари; 
- ходимлар; 
- маркетинг; 
- операцион фаолият. 
Aсосий йўналишлар бўйича ривожланиш дастурлари асосий тадбирларни ўз 
ичига олади, уларни амалга ошириш белгиланган мақсадларга эришишга ёрдам 
беради. Ҳар бир дастур зарур ресурслар тўпламини назарда тутади: моддий, 
инсоний, маълумот, бу ушбу тадбирларни амалга оширишга имкон беради. 
Узоқ муддатли молиявий режа стратегик бюджетдан (харажатларга боғлиқ 
харажатлар) ва ривожланишнинг стратегик бюджетидан (фойдадан харажатлар) 
иборат бўлиши мумкин. Молиявий режа инвестиция лойиҳаси сифатида 
ҳисобланади ва уни қайтариш учун аниқ мезонларга эга. 
Стратегик режада режалаштирилган дастурлар, молиявий кўрсаткичлар ва 
молиявий ресурслар суғурта компаниясининг келгуси йил учун жорий 
дастурлари ва бюджетларини ишлаб чиқиш асосида ётади. Стратегик режанинг 
молиявий мақсадларини амалга ошириш воситаси молиявий таркибий қисм 
муҳим ўрин тутадиган стратегик хариталар ва мувозанатли кўрсаткичлар 
жадвалидир. Aмалиёт шуни кўрсатадики, стратегик хариталар ва мувозанатли 
кўрсаткичларнинг аҳамияти қуйидаги омилларга боғлиқ: 
• 85% раҳбарлар ойига 1 соатдан кам вақтни стратегия масалаларига 
ажратадилар; 
• стратегия билан боғлиқ рағбатлантириш тизимига менежерларнинг атиги 
25% киритилган; 
• ходимларнинг атиги 5% стратегияни тушунади; 

---

135 
• компания ресурсларининг 60% стратегия билан бевосита алоқаси йўқ; 
• 10 компаниядан 9 таси стратегияни муваффақиятли амалга ошира 
олмаяпти. 
Стратегик хариталар ва мувозанатли кўрсаткичлар асосини стратегик 
харита ташкил етади, у қоида тариқасида тўртта таркибий қисмни ўз ичига 
олади: молиявий, мижоз, операцион, операцион. Хаританинг мантиқи шундан 
иборатки, тўртта таркибий қисмда амалга ошириладиган барча тадбирлар ва 
ҳаракатлар охир-оқибат компаниянинг капиталлашувидаги мувозанатли 
кўрсаткичлар картаси орқали ифодаланади.
Ушбу мақсадлар тўртта асосий манфаатдор гуруҳларнинг манфаатларини 
акс еттиради: аксиядорлар, мижозлар, менежмент ва ходимлар. Шу билан бирга, 
акциядорлар, авваламбор, компаниянинг қийматини ошириш ва максимал фойда 
олишдан, менежмент - фойда ва молиявий барқарорликни кўпайтиришдан, 
суғурта қилдирувчилар - молиявий барқарорлик ва тўлов қобилиятидан, 
ходимлар - тўлов қобилиятидан манфаатдор. Молиявий бошқарув нафақат 
юқоридаги мақсадларга эришишга, балки уларни уйғунлаштиришга ҳам 
қаратилган. 
Молиявий менежментнинг мақсадларини амалга ошириш учун молиявий 
бошқарувнинг асосий функциялари бажарилишини таъминлаш керак. Молиявий 
бошқарув функцияларининг мазмуни қуйидагича: 
• молиявий режалаштириш - молиявий режаларни шакллантириш ва уларни 
амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар тўплами; 
• башорат қилиш - умуман объект ва унинг турли қисмларининг молиявий 
ҳолатидаги ўзгаришларнинг узоқ муддатли ривожланиши; 
• бухгалтерия ҳисоби ва назорат қилиш - молиявий натижаларни таҳлил 
қилишдан иборат молиявий режалаштиришнинг бошқа томони; 
• тартибга солиш - белгиланган параметрлардан четга чиқиб кетганда, унга 
барқарорлик бериш мақсадида бошқариш объектига таъсир; 
• мувофиқлаштириш - молиявий бошқарувнинг барча бўғинлари 
фаолиятидаги мувофиқлаштириш; 
• рағбатлантириш - молиявий хизматлар ходимларини иш натижаларига 
қизиқишни рағбатлантириш; 
• ташкилот - одамларни норма, процедура ва қоидаларга асосланган 
молиявий дастурларни амалга ошириш учун бирлаштириш. Бошқарув 
органларини яратиш, бўлимлар ўртасида ўзаро боғлиқликни ўрнатиш. 
Молиявий бошқарув функциялари, ўз навбатида, маълум воситалар 
ёрдамида амалга оширилади, уларнинг асосийлари қуйидагилар: 
1. Капитализация. 
2. Молиявий моделлаштириш. 
3. Бюджетни шакллантириш. 
4. Бизнесни режалаштириш. 
5. Молиявий таҳлил ёки молиявий кўрсаткичларни таҳлил қилиш. 
6. Суғурта захираларини шакллантириш. 
7. Қарз маблағларини жалб қилишни бошқариш. 
8. Инвестицияларни бошқариш. 

---

136 
9. Харажатларни тақсимлаш. 
10. Бухгалтерия ҳисоби ва назорат. 
Молия бошқарув мақсадлари ва уларни амалга ошириш воситаларининг 
бир-бири билан мантиқан боғлиқ бўлган тўплами суғурта компаниясининг 
молиявий моделини ташкил етади. 
Молиявий бошқарув модели самарадорлиги масаласи турли хил 
воситаларни моҳирлик билан танлашда ва улар ўртасида алоқаларни ўрнатишда 
ётади. Шу билан бирга, ҳар бир алоҳида компания учун ушбу комбинация бир 
қатор омилларга боғлиқ бўлиши аниқ: 
• суғурта компаниясининг мақсадлари; 
• компаниянинг ёши ва ҳажми; 
• менежмент ва ходимларнинг тайёрлик даражаси; 
• ахборот технологияларининг ривожланиш даражаси; 
• молиявий ресурсларнинг мавжудлиги; 
• стратегик бошқарув тизимининг мавжудлиги ёки йўқлиги ва бошқалар. 
Суғурта компаниясини бошқариш санъати ушбу омилларни ҳисобга олиш, 
молиявий «жумбоқларни» танлаш ва уларни ушбу ташкилот учун хос бўлган 
молиявий бошқарув тизимига ижодий равишда киритишдир. 
Молиявий бошқарувнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у миллий ёки бошқа 
валютада ифодаланадиган молиявий кўрсаткичлар тизими орқали амалга 
оширилади. Суғурта компанияси учун энг муҳим молиявий кўрсаткичлар 
суғурта мукофотлари ҳажми, операцион харажатлар, операцион бўлмаган 
харажатлар, молиявий натижалар ва суғурта компаниясининг қиймати 
ҳисобланади. Шу маънода молиявий бошқарувда суғурта компанияларининг 
мазкур 
кўрсаткичларининг 
самарадорлигини 
ошириш 
бу 
молиявий 
бошқарувнинг самарали йўлга қўйилганлигидан далолат беради.