Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

Оқилона 
дивиденд 
сиёсати 
орқали 
эришиш 
мумкин 
бўлган 
натижалар
Акциядорлик 
жамиятининг бошқа 
компаниялар 
томонидан қўшиб 
олинишидан ҳимоя 
вазифасини ўтайди
Акцияларни 
жойлаш-
тириш орқали 
капитал
жалб қилишнинг 
қарз
капитали 
жалбқилишга
нисбатан арзонлиги
шароитида 
инвестици-
он жозибадорликни
таъминлашга 
хизмат
қилади
Акциядорлик 
жамиятининг 
бошқа компаниялар 
томонидан қўшиб 
олинишидан 
ҳимоя вазифасини 
ўтайди
Аҳоли қўлидаги 
бўш пул маблағла-
рини жалб қилиш 
ва ўз навбатида 
аҳолининг акциялар 
орқали даромадла-
рини ошириб 
бориши натижасида 
ўрта мулкдорлар 
синфи шакллани-
шига олиб келади

---

100 
Дивиденд сиёсатидаги асосий муаммо - олинган фойданинг акциядорлар 
ўртасида дивиденд кўринишида тўланадиган қисми ва фойданинг бизнесни 
янада ривожлантириш учун йўналтириладиган қисми ўртасидаги оптимал 
нисбатни белгилаш бўйича қарор қабул қилишнининг мураккаблиги билан 
изоҳланади.
Демак, Давлат улишида акциядорлик жамиятларида дивидент сиёсатини 
самарили ташкил этиш ҳам корпоратив бошқарув самарадорлигига ижобий 
тиъсир кўрсатар экан. Бугунги кунда акциянерлик жамиятларга чет эл 
инвесторлари капитални жалб этишни дивидент ҳажми ва тақдим этиш 
муддатларини тўғри белгилашни таъминлаш орқали Давлат улуши акциядорлик 
жамиятларида дивиденд сиёсати ва уни такомиллаштириш
 
мумкин деган 
хулосалар таъкидланмоқда. 
МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИ САМАРАЛИ БОШҚАРИШНИ 
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА МЕҲНАТ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ 
Тилаков И.У. – ОБМ тингловчиси 
Кадрлар етишмаслиги ҳақиқатан ҳам бугунги кунда кўплаб ташкилотларда 
асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Қуйида кадирларни самарали 
бошқариш, меҳнат унумдорлигини ошириш масалалари бўйича фикирлар 
юритилади. 
Меҳнат унумдорлигини белгилайдиган жараёнлар унумдорликка катта 
таъсир кўрсатади, меҳнат унумдорлигига энг кўп таъсир қиладиган асосий 
воситалардан бири рақобатчилар билан таққослаганда маҳсулот сифатини 
баҳолашда алоҳида эътибор қаратишимиз керак. Кейинчалик, биз маҳсулот 
бирлигини ишлаб чиқариш таннархини, меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларини, 
ускуналардан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилишимиз керак. Аввало, 
биз маҳсулот сифатига эътибор қаратишимиз ва бу эрда заиф томонларни 
аниқлашимиз керак. Гап шундаки, сифат қанча юқори бўлса, қайта ишлашга қанча 
кам вақт сарф қилсак, харажат шунчалик паст бўлади ва иш вақти камроқ бўлади. 
Доимий равишда юқори сифатга эришиш муҳимдир. Кейинги жараёнларда 
кераксиз операцияларни олиб ташлаш имкониятини таҳлил қилишимиз керак. 
Шунингдек ускунанинг юкини ортиқча ёки кам юкланган жойлар бўлмаслигини 
таъминлашимиз лозим бўлади. Шундан кейингина ускунани янгилаш ҳақида 
ўйлаш мантиқан тўғри бўлади. 
Тажрибалар шуни кўрсатадики, мавжуд ускуналар билан ҳам, меҳнат 
унумдорлиги кўрсаткичларини ошириш мумкин. Ҳар доим ускунани 
модернизатсия қилиш билан эмас, балки жараёнларнинг ўзгариши билан амалга 
ошириш керак. 
Асбоблар маълум бир корхона асосида танланиши керак. Аммо меҳнат 
унумдорлигининг ўсиши менежер, эгасининг вазифасидир. Шунинг учун иш 
берувчи аввало маҳсулдорликнинг ўсиши йўлини белгилаши керак. Раҳбар 
ўсишга қизиқадиган биринчи шахс бўлиши керак, ходимларнинг ўзи югуришини 
кутмасдан аввало ўзимиз биринчи бўлиб югуришимиз керак. 

---

101 
Ўтган йилларда Республикамизда меҳнат бозори бир мунча шаклланди ва 
барқарорлашди. Фирма ва компанияларнинг аксарият қисмида доимий 
ишлайдиган директорлар ва кадрлар менежерлари муваффақиятли ишлар ташкил 
қилишди. Улар турли хил кадрлар муаммоларини ҳал қилишади. Бу кадрларни 
танлаш, унга мослашиш, унинг ижтимоий компоненти, корпоратив маданияти ва 
кадрлар тайёрлаш, шунингдек бошқа бир қатор муҳим муаммоларни ҳал 
қилишдан иборат. 
Меҳнат унумдорлигининг ўсиши бизнес самарадорлигини оширишнинг 
асосий омили ҳисобланади. 
Меҳнат унумдорлиги - бу иш вақти бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулот 
ҳажми билан ўлчанадиган одамларнинг мақсадга мувофиқ фаолиятининг 
самарадорлиги кўрсаткичидир. 
Масалан, кадрлар даражаси, товар айланиши ва алмашинуви. Харажат 
кўрсаткичлари билан бир қаторда: ўртача иш ҳақини меҳнат бозори даражаси 
билан таққослаш ёки ходимларнинг малакасини ошириш ёки ижтимоий 
ривожланиш 
жамғармаси, 
иш 
самарадорлигини 
баҳолаш 
фондини 
кўпайтиришнинг ижобий динамикаси ёки эксперт баҳолари асосида корпоратив 
маданиятни ошириш ва бошқалар. 
Компаниялар эгалари ёки уларнинг вакиллари томонидан тақдим этилган иш 
берувчилар, энг юқори топ-менежмент, якуний бизнес маҳсулоти бирлигига 
(яъни, 
якуний 
маҳсулотнинг 
иш 
ҳақи 
интенсивлиги) 
кадрларга 
инвеститсияларнинг ўзига хос қийматини камайтиришдан бевосита манфаатдор 
бўлиши керак. Тадбиркорлик даромадлари миқдори, шунингдек, якуний бизнес 
маҳсулотининг бирлигига тўғри келадиган ҳаётий меҳнат сарфига боғлиқ, яъни, 
якуний маҳсулотнинг меҳнат зичлиги. Кадрлар бўйича директорни ёллашда 
менежер унга меҳнат унумдорлигини ошириш ва маҳсулотларнинг иш ҳақи 
интенсивлигини пасайтириш бўйича аниқ вазифа белгилаши лозим. Масалан, 
кадрлар ёзувларини бошқаришни тартибга солиш, товар айланмасини 
қисқартириш ретсептларини бериш, бонуслар тўғрисидаги низомни тайёрлаш ва 
ҳ.к. 
Агар барча тажриба, билим ва сезги, шунингдек кадрлар воситалари, кадрлар 
бўйича мутахассислар меҳнат унумдорлигининг ўсиши билан боғлиқ бўлса, 
маҳаллий бизнес самарадорлиги ҳар доим ортиб боради деб тахмин қилиш 
мумкин. 
1. Меҳнат унумдорлиги тендентсияларининг миқдорий таҳлили. Маркетинг, 
реклама, молия, логистика, кадрлар менежменти ва бошқа соҳалар 
мутахассислари компаниянинг келажакдаги миссиясини шакллантиради. Улар 
эртанги кун маҳсулотларини, бизнес сегментларини аниқлайдилар, шу билан 
бирга ишлаб чиқариш ҳажмлари, даромадлар, фойда, рентабеллик ва бошқа 
рақобат омилларининг хавф қийматларини белгилайдилар. 
Ушбу кўрсаткичлар асосида меҳнат унумдорлигининг ўсиши ҳақидаги 
таълимотни шакллантириш мумкин: 
- иш ўринларининг умумий сони; 
- асосий, ёрдамчи ва хизмат кўрсатувчи ходимлар бўйича ажратилган доимий 
ишчилар сони; 

---

102 
- вақтинчалик ишчилар сони (фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар, мавсумий 
ишчилар ва бошқалар); 
- биринчи навбатда асосий иш жойларида мутахассисларнинг малакаси 
даражаси; 
- иш ҳақи фондлари, мукофотлар ва ижтимоий ривожланиш нисбати; 
- ривожланиш ва ўқитиш фондининг ҳажми; 
- инфратузилма сармояларининг ҳажми (офис ва ишлаб чиқариш майдони, 
ижара нархи, энергия харажатлари, иш жойларини тартибга солиш ва бошқалар). 
Кадрлар менежери кўрсатилган параметрларга эга бўлган ҳолда, меҳнат 
унумдорлигининг прогноз қилинаётган даражасини ҳисобга олган ҳолда 
ходимларга эгалик қилишнинг умумий харажатларини масъулият билан 
ҳисоблаши лозим. 
2. Компаниянинг меҳнат унумдорлигини оширишда имкониятларини ҳар 
томонлама баҳолаш. 
Компания имкониятларини баҳолаш контсептсиясини ҳисобга олган ҳолда, 
меҳнат унумдорлигининг ўсиши омиллари ва шартларини ҳисобга олиш керак: 
- ишлаб чиқариш воситаларининг ривожланиш даражаси ва фойдаланиш 
даражасига қараб моддий-техник омиллар; 
- ходимларнинг ваколатлари даражасига, иш жойида меҳнат ва дам олиш 
режимларини ташкил этишга, шунингдек компаниянинг корпоратив маданиятига 
боғлиқ бўлган ижтимоий ва иқтисодий омиллар; 
- ишлаб чиқариш ва иш жойидаги меҳнатни ташкил этиш даражасига, 
шунингдек компаниянинг бошқарув тузилмаси самарадорлигига боғлиқ 
ташкилий омиллар. 
Амалий ишда барча омиллар ўзаро яқин алоқада бўлади. Шу билан бирга, 
аналитик ва тадқиқот ишлари ҳар бир омилни алоҳида ажратишга, яъни меҳнат 
унумдорлиги даражаси ва динамикасига омилнинг таъсир даражасини аниқлашга 
асосланган. Ушбу омилларга қўшимча равишда, баъзи ҳолларда, ушбу омиллар 
ишлайдиган объектив шароитларни ҳисобга олиш керак. Масалан, табиий ва 
иқлим шароити, сиёсий вазиятнинг ўзгариши, молия бозоридаги форс-мажор 
ҳолатлар ва бошқалар. Меҳнат унумдорлиги даражасининг у ёки бу омилга 
боғлиқлик моделини билиш нафақат ривожланиш захираларини очибгина қолмай, 
балки уларни маълум вақт давомида ресурс таркибий қисмига боғлаб қўйишга 
имкон беради. 
3. Меҳнат унумдорлигини ошириш захираларини аниқлаш 
Меҳнат унумдорлигининг ўсиш захиралари компанияда технология, ишлаб 
чиқаришни ташкил этиш ва меҳнатни такомиллаштириш орқали маҳсулот 
бирлигига сарфланадиган иш ҳақини камайтириш учун ишлаб чиқариш кучини 
тўлиқроқ ишлатишнинг ҳақиқий имкониятлари ҳисобланади. 
Якуний қисимда шуни айтмоқчиманки, бизда ишлаб чиқариш қувватлари 
мавжуд ва биз авваламбор жозибали иш берувчи бўлишга ҳаракат қиламиз лозим. 
Корхоналарда иш ҳақи, ижтимоий нафақалар, мартаба ва касбий ўсиш 
имкониятлари юқори бўлиб - бу биз энг яхши кадрларни сақлаб қолишга ҳаракат 
қиладиган воситаларнинг кичик бир қисмидир. 

---

103 
Меҳнатнинг ишлаб чиқариш кучи техник, ташкилий ва ижтимоий-иқтисодий 
омиллар таъсирида ўсиб боради. Шунингдек асосий ечимлардан бири бу 
ходимлар ўз устида ишлашида деб биламан.