Biznes rejaning asoslanganligi va ishonchliligi

6.2. Korxonaning tarmoqdagi va bozordagi holati tahlili

Insonning, jamoaning va butun korxonaning qiladigan barcha ishlari vaziyatni tahlil qilish va baholashdan boshlanadi. Biznes, ishlab chiqarish va boshqa har qanday ish istisno emas. Buning ustiga aynan biznesda tarmoqdagi va bozordagi vaziyatni oldindan tahlil qilish boshqa joylarga qaraganda ko’proq talab qilinadi.

Korxonaning tarmoqdagi va bozordagi holati tahlili bu o’z mohiyatiga ko’ra tashqi muhit diagnostikasidir. U biznes-rejani tayyorlashda rezyumedan keyingi ikkinchi qadamdir. Biznes-reja tuzish boyicha bugungi uslubiy tavsiyalar ushbu bo’limni mazkur korxona faoliyat ko’rsatuvchi muhitning investitsiyalarni jalb qilishdagi jozibadorligini tahlil qilishdan boshlashni taklif qiladi. Tarmoqni tavsiflash quyidagilarni qamrab olishi lozim:

• 
  tarmoqning iqtisodiy sektorini aniqlash (fan, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va hokazo);
  
• 
  mavsumiylik;
  
• 
  tarmoq bozorining geografik joylashuvi (mahalliy, mintaqaviy, milliy, xalqaro);
  
• 
  mazkur tarmoq taklif etuvchi asosiy mahsulot va xizmat turlari;
  
• 
  tarmoqning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari;
  
• 
  tarmoq bozorining tuzilmasi, sig’imi va uning o’zgarish tendentsiyalari;
  
• 
  korxona rivojlanishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan omillari (yangi iste’molchi va raqobatchilar, qonun va qoidalarning paydo bo’lish ehtimoli).
  

Tarmoq va biznes sohasi to’g’risida qaror qabul qilish tadbirkorning o’zi uchun ham, tadbirkorlik loyihasi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan faoliyat sohasining rivojlanish tendentsiyalarini to’liq hisobga olmaslik biznes-loyihani joriy qilishda kutilmagan natijalarga va iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Tarmoqning jahon mehnat taqsimotida va xalqaro bozorda tutgan o’rni, uning eksport imkoniyatlari, shuningdek, xalq xo’jaligining ushbu tarmoq mahsulotlari qiziqish uyg’otuvchi boshqa tarmoqlari bilan ishlab chiqarish-texnik aloqalari haqidagi ma’lumotlar foydali hisoblanadi (6.1-rasm).

Iqtisodiy kon'yuktura

чеkлanишлar

Huquqiy va iqtisodiy chеklanish
чеkлanишлar

Xamkorlik va koopеratsiyaning maqsadga muvofiqligi

Tadbirkorning bilimi, tajribasi va qobiliyati

Biznеsning maqsadlari

Bozor xolatining taxlili

Biznеsning tashqi va ichki muxiti

6.1-rasm. Tadbirkorlik faoliyati sohasini tanlashning asosiy omillari.

Tarmoqning kompleks tahlilini va uning jozibadorligini baholashni MDH davlatlari uchun Jahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan ishlab chiqilgan investitsiyaviy loyihalashtirishda ma’lumotlarini to’plash, tahlil qilish va umumlashtirish boyicha takliflarda berilgan uslub orqali amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Nazariyaning kontseptual xulosalaridan biri shundan iboratki, eng yirik korxonalar bozordagi kattagina ulush bilan bir tomondan va unchalik katta bo’lmagan ixtisoslashgan kichik korxonalar ikkinchi tomondan ko’zlagan foydalilik darajasiga erishish uchun imkoniyatga egadirlar.
Har qanday davlatda biznesning taqiqlangan sohalari (kontrabanda, pornografiya va boshqalar) hamda davlat monopoliyasi bo’lgan faoliyat turlari (qurol-yarog’, zaharli kimyoviy moddalar, narkotik moddalar) mavjud bo’ladi.
Ko’plab tadbirkorlar uchun u yoki bu tarmoqqa kirib borishda iqtisodiy va boshqa turdagi to’siqlar yuzaga kelib, ular odatda boshlang’ich kapital darajasining yuqoriligi, kiritilgan mablag’larning o’zini qoplash muddati uzoqligi va foyda olishdagi noaniqliklarga bog’liq bo’ladi.
Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining davriylik (o’sish turg’unlik, pasayish) ta’siriga uchrashi sababli yuzaga kelgan bozor konyunkturasini ham hisobga olish lozim.
Biznes-rejani muvaffaqiyatli amalga oshirishda bozorni to’g’ri aniqlashdan tashqari uning hali egallanmagan yoki raqobatchilar tomonidan to’liq foydalanilmagan qismini topish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni ma’lum bir iste’molchilarga yo’naltirilgan va tadbirkorga o’z imkoniyatlaridan samraliroq foydalanish imkoniyatini beruvchi tadbirkorlik faoliyati sohasini ifodalovchi «bozor qismi»ni topish muhim. Uning hajmi bozor segmenti sig’imidan kichik bo’lib, unda raqobatchilar kam bo’lishi lozim. Bu bozordan joy qidirish va uni egallash jarayonining mohiyatini aks ettiradi.
Ushbu jarayonni iste’molchilar doirasi aniq belgilangan holda faoliyat sohasi miqyosini tanlash sifatida belgilash mumkin bo’lib, u muayyan tadbirkorning xususiyatlari va ustunliklariga mos keladi.