“Biznes boshqaruv asoslari” fanidan

1.3.

 

Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari. 

 

 

 

Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullari  -  bu  ishlab  chiqaruvchi  va 

ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy extiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish 

bilan  boshqarish  vositasidir.  Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullarini  qo’llash 

korxonada  yo’z  berayotgan  ijtimoiy  xodisalarni  chukur  urganish  xodimlar  nerv 

sistemasi kayfiyatiga ta’sir etuvchi psixologik (ruxiy) omillarni bilishni talab etadi. 

Ishlab chiqarish sharoitida sosiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining asosi 

bo’lgan mexnat omillarini urganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish 

tizimi  rivojlanishi  va  amal  qilish  qonuniyatlari,  kishilarning  jamiyatning  turli 

katlamidagi  xulk-atvori  qonuniyatlarini  tadkik  kiladi.  ijtimoiy  psixologiya  gurux  va 

omma  psixologiyasining  xususiyatlari,  ularning  shaxsning  ongi  va  xulqiga  ta’siri, 

kishilar faoliyatini ragbatlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy  fikrni shakllantiruvchi 

omillarni  urganadi.  Shaxs  psixologiyasi  oliy  nerv  faoliyati  turlari  va  inson 

temperamenti, xaraqteri, shaxsning irodasi, kobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis 

etish  kobiliyatini  urganadi,  mexnat  psixologiyasi  mexnat  faoliyatlari,  shu  jumladan, 

raxbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat va kobiliyatlari, qadrlarni uqitish usullari, ish 

va  dam  olish  tartibi,  qadrlarni  tanlash  va  baxolash  usullari,  mexnat  jarayonining 

psixologik jixatlari) faoliyatini urganadi. Kishilar fikrlash usulida o’zgarish yo’z berishi 

va  ular  madaniy  xamda  bilim  darajasi  ortib  borishi  bilan  ijtimoiy-psixologik  usullar 

ahamiyatiiyati  xam  ortib  boradi.  Bunday  sharoitda  shaxsning  extiyoj  va  manfaatlari 

ma’naviy  soxa  tomon  o’zgarib  boradi.  O’z  mexnatidan  konikishning  muxim  omili 

bo’lib  ishlab  chiqaruvchilarning  raxbar  bilan  o’zaro  yaxshi  munosabati  ishlab 

chiqarishdagi kulay ijtimoiy-psixologik vaziyat xizmat kiladi.  

Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullari  ishlab  chiqarishda  mavjud  ijtimoiy 

mexanizmni  (o’zaro  munosabat  tizimi,  ijtimoiy  extiyojlar)  qo’llashga  asoslanadi. 

Boshqaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida amalga oshiriladi. 

Ijtimoiy  tartibga  solish  usullari  turli  guruxlar  va  shaxslar  maksadi  va  manfaatlarini 

aniqlash  va  rostlash  yo’li  bilan  ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solish  va 

uygunlashtirish maksadida qo’llaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, 

shartnomalar,  o’zaro  majburiyatlar,  ishchilarni  tanlash,  taksimlash  va  ijtimoiy 

extiyojlarni kondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini 

oshirish, boshqaruvni demoqratlashtirish maksadida xam qo’llaniladi. 

Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik xolat tashkil etish yo’li 

bilan  kishilar  urtasidagi  munosabatlarni  tartibga  solishga  qaratilgandir.  Psixologik 

usullarga kichik gurux va jamoalarni tashkil etish, mexnatni insoniylashtirish, malakali 

qadrlar  tanlash va  ularni  uqitish  va  x.k.lar  kiradi.  Kichik gurux  va  jamoalarni tashkil 

etish  usulini  qo’llash  kichik  guruxdagi  ishchilar  urtasidagi  maqbul  miqdoriy-sifat 

nisbatini  aniqlash  imkonini  beradi.  Mexnat  faoliyatini  insoniylashtirish  deganda 

ranglar, musikaning ruxiy ta’siridan foydalanish, bir xil, o’zgarmas mexnatni bartaraf 

etish,  ijodiy  yondashuvni  kengaytirish  tushuniladi.  Kasbiy  tanlashning  moxiyati  - 

kishilarning  ruxiy  xususiyatlari      ular  bajaruvchiishlariga  eng  mos  bo’ladigan  qilib 

tanlashdan iborat. Shaxsning  ruxiy  xususiyatlari  juslasiga  uning  kizikish va  mayllari, 

kobiliyati,  temperament  va  xaraqteri  kiradi.  Shu  sababli,  raxbar  shaxsga  raxbarlik 

kilganda o’z oldiga inson ruxiy xususiyatlari shakllanishi va rivojlanishini urganishi, 

uning  kiikish  va  kobiliyati,  temperament  va  fe’lini  bilish  vazifasini  quyishi  kerak. 

---

9 

 

Shaxsning  ruxiy  xususiyatlarini  inson  faoliyatida  ajratib  tushunib  bulmaydi,  chunki 

kishi kobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va xulqida namoyon bo’ladi. Inson 

xayoti va ommaviy faoliyati uning ruxiy xolatini shakllantiradi. Insonning qanday xayot 

kechirishi, nima bilan shug’ulanishini bilmay vujudga  kelganligi, u yoki bu narsaga 

kobiliyat rivojlanganligi, fe’li shakllanganligini anglab bulmaydi. 

Inson  avvalo  o’zini  ijodiy  shaxs  sifatida  baxolaydi.  Ishchi  mexnatga  bunday 

nuqtai  nazardan  karashga  darrov  kelmaydi:  moddiy  extiyojlar  birlamchi  bo’lib,  ular 

konikkandan sung nisbatan yuqsak insoniy extiyojlar ilgari suriladi. 

Inson  faoliyati  ma’lum  ragbatlantiruvchi  omillarga  asoslangan  bo’lib,  ma’lum 

maksadga erishishga qaratilgandir. Ragbatlantiruvchi omil - maksad munosabati inson 

faoliyati  o’zagidir.  Umumiy  ma’noda  ragbatlantiruvchi  omil  -  bu  insonni  faoliyat 

yuritish uchun undovchi omil bo’lib, maksad esa inson uni amalga oshirish natijasida 

erishishni  xoxlagan  narsadir.  Ragbatlantiruvchi  omil  kishi  xulqining  ichki  kuchidir. 

Psixologiyada o’zok va kiska ragbatlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini 

ragbatlantiruvchi  omil  va  o’z  oldiga  kuygan  maksad  yakin  kelajakka  muljallangan 

bo’lsa, u kiska muddatli, agar ular o’zok istikbolni kamrab olsa o’zok muddatli deyiladi. 

Ragbatlantiruvchi 

omil 

darajasi 

bilan 

insonning 

mexnatga, 

yutuk 

va 

muvaffakiyatsizlikka  nisbatan  bo’lgan  munosabati  uzviy  bog’liqdir.  Fakat  o’zok 

muddatli  ragbatlantiruvchi  omil  mexnatga  ijodiy  munosabatda  bo’lish  manbaidir. 

Raxbarga xos bo’lgan muxim xususiyat kishilar faoliyatini ragbatlantiruvchi omillarni 

yaxshi bilish, xar bir kishini u yoki bu vazifani bajarishga kiziqtira olishdir. Bu ayniqsa, 

u yoki bu korxonaga ishga kirib, ularni kelajakda nima kutishini bilish lozim bo’lgan 

yoshlar bilan ishlashda muximdir. 

 Raxbar  ishini  kim  va  kachon  kaysi  skripkani  chalishi,  kaysi  asbobda  musika 

chalishini  urgangan,  kim  noto’g’ri  chalishi  mumkinligi,  kimni  kaysi  yerga  quyish 

kerakligini bilishi lozim bo’lgan dirijer mexnati bilash solishtirish mumkin. 

Kishi ruxiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi o’z kasbidan 

konikmaslik  uni  o’zgartirishga  xarakat  qilishga,  xato  qilish  extimoli  ortishiga  va 

natijada  mexnat  unumdorligi  pasayishiga  olib  keladi..  aksincha,  agar  inson  o’z 

kobiliyatini tulik namoyon kila oluvchi ish bilan bund bo’lsa, u o’z mexnatidan mamnun 

bo’ladi, kasbni tez egallaydi va mexnat unumdorligi yuqori bo’ladi. Inson uchun fakat 

moddiy  ragbat  muxim  deb  xisoblash  noto’g’ri.  Unga  juda  ko’p  narsa  katta  umumiy 

ishda o’z xissasi borligini xis etish, o’zini mexnat orqali namoyon etish, o’z malakasi 

bilan  gururlanishi,  urtoklari  xurmatiga  sazovor  bo’lish  va  x.k.lar  xam  muximdir. 

Ko’pchilik  kishilar  shaxsiy  farovonlikka  boshqalar  xisobiga  erishilgan  shaxsiy 

muvaffakiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga kushgan mexnati xisobiga erishish 

lozimligini  ta’kidlaydilar.  Izlanishlar  mexnat  mexnatga  nisbatan  munosabatga  ta’sir 

etuvchi  ragbatlantiruvchi  omillar  quyidagi  tartibda  taksimlanishini  ko’rsatdi:  mexnat 

moxiyati,  ish  xaki,  yuqori  lavozimga  ega  bo’lish  imkoniyati,  ishning  kizikarliligi, 

mexnatni tashkil etish, ma’muriyatning ishchiga nisbatan munosabati. 

 

 

 

 

 

 

---

10