Бизиң реферат жумысымыздың темасы Х

I. Bap. «X.Turımbetovtın’ syujetli qosılarının’ ideyalıq o’zgeshelikleri» 
X.Turımbetov poeziyasına ta’n stillik o’zinsheliklerden biri ol sezim-
tuyg’ılarg’a tu’rtki bolg’an waqıya h’a’diyselerdi su’wretlew, waqıyalardın’ 
rawajlanıw barısın qısqa momentlerge qurıw tiykarında lirikalıq syujetti ju’zege 
keltirip otıradı. Bul qubılıs, yag’nıy syujetli qosıq da’stu’ri 1960-jıllardag’ı 
poeziyamızda X.Turımbetov do’retiwshiligi arqalı ju’zege kelip, bir qatar 
shayırlar do’retiwshiliginde orın alg’anlıg’ı poeziyamız tariyxınan belgili. 
Syujetli lirikada oy-sezimlerge (lirizmge) salıstırg’anda waqıya-h’a’diyselerdi 
bayanlawshılıq basım keledi. 
Ha’r qanday ko’rkem shıg’armanın’ sonın’ ishinde lirikalıq qosıqtın’ 
syujeti o’zine ta’n esaplanadı. Lirikalıq syujet, lirikalıq qah’armannın’ 
ku’sheyttirilgen keskinlestirilgen h’alatın sa’wlelendiredi. X.Turımbetov 
do’retiwshiliginde sonday qosıqlar da bar, olarda pikir-tuyg’ılar ag’ımı ko’zge 
ayqın taslanıp turadı, olarda waqıya-sharayat jaratıladı, lirikalıq qah’armannan 
tısqarı personajlarda qatnasadı. Bunday qosıqlar a’debiyattanıw iliminde 
«Waqıyalı qosıqlar» yaki «Syujetli qosıqlar» dep te ataladı. Lirikada syujet, 
lirikalıq qah’armannın’ sezim-tuyg’ılarına tu’rtki bolg’an waqıya-h’a’diyseler 
tiykarında ju’zege keledi. X.Turımbetovtın’ syujetli qosıqların mazmunlıq 
ta’repinen u’yreniw barısında onda intim, publitsistikalıq h’a’m peyzaj 
lirikasına ta’n a’jayıp shıg’armaların do’retiwshiligin baqlaymız. Bizdi 
qorshag’an shınlıqtag’ı h’a’r qanday qubılıslar, h’a’diyseler shayır sezimlerine 
ta’sir jasaydı h’a’m usı tiykarda lirikalıq mazmung’a aylandırıladı. 
X.Turımbetov a’sirese intim lirika tarawında ko’plegen syujetli qosıqlar do’retti. 
Onın’ intim lirikasında «Shırpı» qosıg’ı ayrıqsha a’h’miyetke iye esaplanadı. 
Qosıqta lirikalıq qah’armannın’ su’yiwshilik ezimleri h’a’m og’an tiykar 
bolg’an h’a’diyseler sheber sa’wlelengen. Qosıqta lirikalıq qah’arman – jumıs 
islep atırg’an shayır sigaret shekkisi keledi, biraq onın’ shırpısının’ tek qutısı 
g’ana qalıptı. Du’kan uzaq, ol qon’sılardan sorawg’a ma’jbu’r boladı. 
Shıqtı u’yden uyalshaqlaw sarı qız,

---

- 6 - 
Tanımadı tan’landı da qaradı, 
Sezdim: ko’zlerinde barg’oy-dep juldız. 
-İzledin’iz kimdi? – dedi soradı. 
- Mag’an, - dedim ku’ta’ g’ana jay so’zlep. 
Shırpı kerek edi, eger bolsa bar? 
Shayırdın’ bul qosıg’ında lirikalıq syujetti jaratıw arqalı muh’abbat 
tuyg’ısın tartımlı su’wretleydi. Hadal sezim, opalı yar muh’abbattın’ tilsimli 
sırları, lirikalıq qah’armannın’ keshirmeleri konkretlik penen «Shırpı» detalı 
h’a’m jigit penen qızdın’ ushırasıw waqıyası a’tirapına ja’mlenip berilgen. 
Shayır turmıslıq h’a’diyseni jigit penen qızdın’ tosattan ushırasıwı h’a’m olar 
arasındag’ı sezimdi qosıqqa jıynaqlastırıp ıqshamlap beriw ushın dialog usılınan 
utımlı paydalanadı. 
Shayır qosıqtın’ son’ında mınaday juwmaq jasaydı. 
Endi men bul u’yge bolsa da shırpım, 
Kelgish boldım, ketip o’zimnen erik. 
Nege onday mınaw qızdan h’a’r bir ku’n, 
Sorap turdım. 
Turshı shırpın’dı berip?!
Qosıqta lirikalıq syujet arqalı u’lken adamgershilik taza muh’abbat, na’zik 
sezimler jırlanadı. Qosıqta lirikalıq syujetti ıqsham jaylastırıw ushın lirikalıq 
qah’arman h’a’m lirikalıq personaj obrazının’ is-h’a’reketleri, olardın’ o’z-ara 
so’ylesiwleri h’a’m detaldan utımlı paydalang’an. X.Turımbetov muh’abbat 
temasına bag’ıshlang’an «Birinshi muh’abbat», «Gu’l tutqan» qız», «Xatqa 
juwap», «Awa yaki yaq», «Tu’sinersen’ o’zin’-aq» h’a’m tag’ı basqa da syujetli 
qosıqların do’retti.. «Gu’l tutqan» qız» qosıg’ında syujet elementleri yag’nıy 
qızdın’ qıymıl-qozg’alısı h’a’reketlerin su’wretlew arqalı lirikalıq mazmun 
jaratadı. «Xatqa juwap», «Bir qız jasaydı», «Awa yaki yaq» qosıqlarında 
waqıya-h’a’diyselerdi ko’rkem detal a’tirapına ja’mlep, jıynaqlastırıp beriw 
arqalı lirikalıq syujetti ju’zege keltiredi.

---

- 7 - 
X.Turımbetovtın’ syujetli lirikasın u’yrenip qarag’anımızda, onda tuwılg’an 
jer, Watang’a su’yiwshilik ideyasın sa’wlelendiriwshi qosıqları da ayrıqsha orın 
iyeleydi. Shayırdın’ «Awılıma kelgende», «Tırnalar ushpaqta», «Bir gu’l 
ko’rdim», «Bolkonda», «Balalıg’ım o’tti urıs waqtında», «Soqpaq», «Ju’rek» 
h’a’m basqa da qosıqlarında tuwılg’an jer, watan h’aqqında maqtanısh 
sezimlerin jırlaydı. X.Turımbetovtın’ «Soqpaq» dep atalg’an syujetli qosıg’ı 
dıqqatqa ılayıqlı. Qosıqta kishken bir soqpaqtı lirikalıq qah’armannın’ o’mir jolı 
menen h’a’m tuwılg’an jerge su’yiwshilik sezimleri menen baylanıstırıp 
su’wretleydi. 
Kishkene bir ayaq soqpaq bar, 
Bizin’ u’yden shıqqan baslanıp, 
Qıyalımda biylep-aq alıp, 
Sol bir soqpaq ba’rh’amı tartar. 
Usı soqpaq u’lkeyip kem-kem 
Qosıladı uzın ken’ jolg’a, 
«A’lippemdi» ko’terip qolg’a, 
Mektepkede sonnan bardım men. 
Shayır lirikalıq qah’armannın’ o’mir jolına tiyisli h’a’diyselerdi, onın’ 
mektepke barg’anlıg’ın, urısqa atlang’anlıg’ın, oqıwg’a jol alg’anlıg’ın ulıwma 
o’mirdegi umtılısların soqpaqqa baylanıstırıp beredi h’a’m usı tiykarında 
lirikalıq syujetti rawajlandıradı. Syujetlik elementler ja’rdeminde shayır 
kishkene soqpaqtı u’lken o’mir gu’zarına ushlastırıp beredi. Bunday lirikalıq 
qah’armannın’ o’mirine ta’n protsesslerdi evolyutsiyalıq jol menen basqıshpa-
basqısh rawajlandırıp lirikalıq sharayattı ju’zege keltiredi.