Bİz kiMİK?” (məqalələr) Bakı – Nurlan 2004 yusif vəZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİ

ÖLKƏŞÜNASLIQ

Ölkəşünaslıq bu gün şura idarəsi tərəfindən əhəmiyyət ve­ri­lən məsələlərdən biridir. İttihadda yaşayan bütün millətlərin bi­rər-birər həyat və tarixi öyrənilir, hər yerdə tədqiq və tətəbbö cəmiyyətləri təsis olunub, ölkəşünas məcmuələri nəşr olunur. Rus alimlərinin səyləri sayəsində həfriyyat yapılır, bilmədiyimiz zamanların abi­dələri meydana çıxır və ilax. və ilax. Böyləcə axır vaxtlar meydana bir çox əsərlər çıxdı. Lakin ölkəşünaslıq imdiyə qədər son sözünü söyləmədi və axtarışı sahəsindən çıxıb, müəyyən və qəti hökmlər verməyə hələ çox zamanlar var. Məsələlərin qaranlıq nöqtələrini işıqlandırmaq üçün mə­həl­li alimlərə çox ehtiyac görünür; xalqın dil, adət, ayin və eti­qadlarını lazımınca bilməyənlərin tədqiqi təbiidir ki, səthi və ya­rımçıq olur. Mərkəzdən gələn alimlərin əsərləri bilaistisna qüsurdan xali deyil. Çünki xalqın içində böyüməyən, onun ya­şa­yışına ətraflı aşina olmayan bir alim bütün məlumatına rəğ­mən xalqın hazırını və keçmişini lazımınca qavraya bilmir.

Azərbaycanda da eyni halı görürük. Məmləkətimiz öyrənilir, lakin əsl azəri alimlərinin hələ yetişməməsi elmi surətdə təd­qiq və tətəbbödə iştirak edə bilməməsi ölkəşünaslıqda bir boş­luq doğurur. Məmləkətimizdə tədqiqlərilə xidmət edən rus alimləri bu qüsuru etiraf edirlər. Odur ki, türk gənclərindən elm adamları yetişdirməyə var qüvvələri ilə çalışırlar. Bu gün, az da olsa, elm sahəsində ümid­bəxş gənclərimiz var və məhəlli xü­­su­siyyətlərə incədən-incəyə vaqif olduqları üçün iləridə bir çox qaranlıq nöqtələri işıqlandıracaqlarına əminik. İmdilik ölkə­miz haqqındakı bütün məlumatlar material olaraq mətbuat sü­tu­nuna atılmalıdır. Bütün təsəvvürlər, nəzəriyyələr qarşı-qar­şı­ya götürülüb, istinad etdikləri mənbələr göstərilməlidir. Böylə olur­sa, həqiqət daha da əvvəl zühur edər və məmləkətimiz haqqındakı doğru məlumatı əldə etməyə müvəffəq olarıq.

Ölkəşünaslıqda tarixi kitabların və tarixi abidələrin tədqiqi kafi deyil. Tarixi təhqiq etmək üçün filoloji təhlil, xalq ədəbiyya­tına, el adət və etiqadlarına müraciət etmək birinci məsə­lələr­dən olmalıdır.¹

Bunları bilmədən Azərbaycan kibi çox qədim və qarışıq bir tarixə malik bir ölkəni öyrənmək mümkün deyil. Təsəvvür­lə­ri­mizin doğru olduğu üçün bir kərə Azərbaycandakı coğrafi təbirlərə diqqət etməlidir: Azərbangan, Muğan, Aran, Lənkə­ran, Mərdəkan, Abşo­ran, Belağan, Nargan, Türkan kibi söz­lə­rin "an" və "gan" ilə qur­tarması pəhləvi və farsın cəmini gös­tərir. Arilərin Azərbaycanda böyük rol oynamış olmalarını ki­tab­lar və qədim abidələr göstərməsə belə, bunu biz bugünkü coğrafi təbirlərin təhlili ilə də bilirik; hər bir təbir başlı-başına bir tarixdir. Mağların midiyalılar ilə ittifaqda olduğunu Herodot yazır, lakin mağların yaşadığı toprağı nişan ver­mir. Halbuki "mağ"ın cəmi "Mağan" – "Muğan" olduğunu nəzərə aldıqda bunların Şimal Azərbaycanda yaşadığı meydana çıxır.

Qədim yunan müvərrixləri "mərd" adlı bir millətin Qaspi də­ni­­zinin Qafqasiya sahilində yaşadığını yazırlar. Mərdəgan "mərd"in cəmi olduğunu bildikdə, Mərdəkan qədim mərdlərin vətəni olduğu aşkar olur. Nar ərəbcə "od" deməkdir. Farslar ərəb sözünü cəmləş­dirib, Nargan şəklində işlətmişlər (Bizlər­də zatən böylə farslaşmış və ərəbləşmiş cəmlərə tez-tez təsa­düf olunur: el-elat; bağ-bağat; qız-qızan-qıtan; mağ-mamağ-mamağan və ilax. və ilax.). Narganın¹ vulkanik bir cəzirə ol­maq ehtimalı var və bu ehtimalı tarixi həqiqətə yaxınlaşdıran bir də ərəb müvərrixi Məsudinin şəhadətini bilirik: Məsudi Ba­kının qarşısında yanar dağlı cəzirələrdən bəhs eləyir və atəşin gecə uzaqlardan görünməsini söyləyir.

Coğrafi təbirlərimizdə gözə çarpan başqa bir nöqtəyə də tə­sadüf edirik – bu da bəzi şəhərlərimizin Ord sözü ilə baş­lanmasıdır: Ərdəbil, Ordubad, Ərdəhan kibi. Ərd Avestanın "Aşa" sözündən gəlir: "doğruluq, təmizlik və paklıq" mənasın­dadır.² "Aşa Vahista" (Acha Vahista) zərdüştlərdə od pərisi­dir, mənası "ən doğru və sadiq" deməkdir. Pəhləvi dilində "Ar­ta vaşhita" və farsidə "Ordu­behişt" olmuş ki, Şərq şairləri mə­nasını bilmədən işlədirlər.³

Tədqiqlərimiz əsasında irqi rəqəmlərin də bizə yol gös­tər­-

diklərini nağıllarımız haqqındakı məqaləmdə qeyd etmişdim. Bu üsul təma­milə yenidir və məndən əvvəl tətbiq edilməsini bil­mirəm. Rəqəm haqqında ayrıca yazacağımdan burada bəhsə lüzum görmədim. Suraqxanə atəşgədəsini tədqiq edər­kən rəqəm üsulunun mənə yeni ehtimallar öyrətdiyini də ay­rı­ca qeyd edəcəyəm.

Azəri adət və ayinlərinin və xalq ədəbiyyatının keçmiş tariximiz ilə sıxı əlaqədə olduğunu "Azəri nağıllarının əhvali-ru­hiyyəsi" və "Azərbaycanda zərdüşti adətləri" ünvanlı məqalə­lə­rimdə göstər­miş­dim. Lakin adətlərimizin ancaq bir hissə­sin­dən bəhs etmişdim; uzun izaha möhtac olanlarını başqa za­mana tərk etdim. Məsələn, qapıya at nalı çalmaq, həna qoy­maq adəti, hənanın xalqca qüdsiyyəti kibi mühüm və başlı-ba­şına bir tarixə malik məsələlərin təfsilatlı izahı üçün gələcək mə­qalələrimə müraciət etməli. Ən əvvəl "Azərbaycan" ləfzi və onun ətrafında yürüdülən nəzəriyyədən bəhs etməliyik. Çünki əsl ipin ucu oradadır. Uc açıldıqdan sonra yerdə qalan məsə­lə­lərin həlli asanlaşır, zənnindəyəm.

TARİXİMİZ ƏTRAFINDA

Elmi müəssisələrimiz və tarix ilə məşğul olan ayrı-ayrı işçilərimiz tərəfindən Azərbaycanın keçmişinə dair mate­ri­al toplanır. Azərbaycan tarixinin meydana çıxmasına, ki­çi­cik də olsa, bir yardım etmək məqsədilə vaxtilə bu mə­sə­­ləyə dair topladığım məlumatı "İntilab və mədəniyyət" vasitəsilə nəşr etməyi qərara aldım.

"AZƏRBAYCAN" SÖZÜ

Ölkəmizin adı ərəb və fars müəlliflərində Adərbadgan, Azər­­­baygan, Azərbican, Azərbaycan... kibi kəlmələrlə ifadə olu­­nur. Ərməni tarixçilərinin bir hissəsi (Mois Xoren, Elize Var­ta­ped) "Adrbadqan", o biri hissəsi (Bizanslı Foustus, Farblı Lazar) "Azər­baycan" deyir.¹ Qədim Yunan və Roma coğra­fi­-

yun və müvərrixləri ölkəmizi "Atropaten" adlandırırlar.

Bütün bu kəlmələrin bir kökdən alınıb başqa-başqa xalqlar tələffüzündə dəyişildiyi aydındır. Yunanilərin “Atropaten” de­dik­­lə­ri eyni mənanın qədim bir şəklidir. Çünki "azər" kəlmə­si­nin pəhləvidə "adr" və "atur" və zinddə "atro" kibi qullanması bəllidir.¹ Buna bax­mayaraq, "Azərbaycan" kəlməsinin mənşəi haqqında bir çox Avropa alim və müvərrixləri səhv edib və etmədədir. Vaxtilə Strabonun yapdığı bir xəta nədənsə imdiyə qədər bir çoxları tərəfindən tarixi həqiqət deyə qəbul olunur. Strabon Midiya məmləkətini ikiyə bölür: Böyük Midiya və Mi­diya Atropati. Böyük Midiyanın baş şəhəri Eqbaton (Həmə­dan), Atropatanınkı isə yayda Qazaqa, qışda Vera imiş (Qa­zaqa ərməni tarixçilərinin "Qandzaq", ərəblərin "Cəzə", "Cən­zə" dedikləri Gəncə şəhəridir²). Bartold – "İstoriko-qeoqra­fi­çeskiy obzor İrana" adlı əsərində nədənsə bu şəhəri Ma­rağa­nın cənub-şərqində qeyd edir. Strabonun məlumatına görə, Make­do­niyalı İsgəndər öldükdən sonra valilərindən Atro­pat adlı birisi şimal Midiyada istiqlaliyyət elan edib, təxtə əy­ləşmiş və dövlət təşkil etdiyi ölkə Atropatan adlanmışdır.

Strabonun bu fikrinə alman alimi Şpiqel,³ fransız profes­soru Huvar⁴ və ruslardan Bartold⁵ şərikdir.

Akademik Marr bu nəzəriyyəni rədd edərək deyir: "Azər­bay­canın adı məsələsi tarixdən bəri deyil, tarixdən əvvələ aiddir... "Azərbaycan" etnik, yaxud coğrafik bir məfhumdur, ey­­ni zamanda əvvəllərdən bəri xalq kütlələrinin irqi pərəstiş et­məsi adıdır… Bizcə, burada nə padşahlara, nə də İran hökum­darlarına və onların dəstpərvədələrinə yer qalmayır.⁶

Fransız tarixçisi Sen Marten də Atropat nəzəriyyəsini qəbul et­məyir, “Azərbaycan” kəlməsinin cürbəcür şəkildə ifadə olun­masını qeyd edərək deyir: “Bu adların hamısı, eyni zamanda qədim coğ­ra­fiyaçıların Atropaten dedikləri də, bu ölkədəki oda qarşı olan pərəstişdən iləri gəlmişdir. Zinddə atro, qədim fars­da azər, ya adər, beşinci və altıncı əsr ərmənicəsində adər və pəhləvicədə atur “od” deməkdir. Zind dilinə məxsus “Adərbad” ki, çevrilərək “Atro­pate” olmuş, zərdüştilər arasında çox məruf bir ad idi… Çox ehtimal ki, İsgəndərin valisindən çox əvvəl bu ölkənin adı Atropaten imiş.¹

Avropalıların Strabon nəzəriyyəsi Şərq müəlliflərinə bəlli deyil. Şərqdə “Azərbaycan”ı Azər kəlməsinə bağlı görürlər. Ərəb çoğra­fiyaçısı Yaqut Həməvi² “Möcəmil-büldan”ında yazır: “Maq­ların dilində azər “od” deməkdir, baygan “saxlayan” mə­nasındadır. Azər­baygan “od keşikçisi”, ya “atəşxana” demək­dir. Bu ölkədə çox atəşgədə olduğu üçün bu fikir daha doğ­ru­dur”.

Məşhur müvərrix Təbəri və Türkiyə alimlərindən Şəm­səd­din Sami də eyni fikirdədirlər.

Azərbaycan haqqında üçüncü bir nəzəriyyə də var. Bunu iləri sürənlər “Kitabi-təvarixil-aləm” müəllifi Əhməd bin Mə­həm­məd bin Məhəmməd əl-Buxari və “Bürhani-qate”dir. Guya Uğuz xan Şirvan, Aran və Muğanı aldıqdan sonra Ocan səh­rasına gəlir, hər bir əsgərinə bir ətək topraq gətirməsini əmr edir. İlk ətəyini topraqla dolduran da özü olur. Topraqlar bir yerə tökülüb, böyük bir təpə əmələ gəlir, adını “Azərbanyan” qoyur. Türkcə azər “uca” məna­sına [gəlir], banyan da “qəvi və möhtəşəmlər” demək imiş. Azərbaycan “qüvvətlilər yeri” mə­na­sına gəlir.³

Bizcə, bu üç nəzəriyyədən ən doğrusu atəş ilə əlaqədar olanıdır. Azər-atro “od”, banyan-bangan “saxlayan” məna­sın­dadır. Ancaq bu təbir atəşgədəsi olan toprağa deyil, orada ya­şayan möğ xalqına aiddir. Çünki möğlərin vəzifəsi irsi olaraq Zərdüştin din və ayinlərinə xidmət və atəşin bəqasına çalış­maq idi. Bu vəzifələrinə görə atırvan-azərban (“odu sax­la­yan”), ya piratəş adı daşıyardılar. Azərbanigan “azərban”ın cəmidir. “Azərbanigan” ərəb istilasından sonra “Azərbaycan” olmuşdur; ərəblərin “g” hərfini “c” kibi tələffüz etmələri bəllidir (Zəngan – Zəncan, Əndəgan-Əndəcan kibi).

Azərban vəzifəsində olan möğlar əvvəllər Kür çayının kə­na­rında sakin imişlər, sonralar Muğan çölünə enmişlər və bu çöl də bunların adı ilə adlanmışdır – Muğan, Məğan – “möğ”ün cəmidir.

“Azərbaycan” sözünün mənşəi haqqında səhv olunan kibi, bu ölkənin hüdudi barəsində də xətalar olur. Bartold kibi bir alim belə Azərbaycanı Arasın cənubində görür. “Şirvan” – de­yir, – heç vaxt bugünkü Azərbaycan cümhuriyyətinin dutduğu toprağı qavrayacaq mənada qullanmamışdır. Şirvan baş şə­hə­ri Şamaxı ilə kiçik bir hissə olmuş və Gəncə kibi şəhərlər heç bir zaman Şirvana daxil olma­mışdır. İmdiki Azərbaycan cüm­huriyyətinə daxil olan topraqları əhatə etmək üçün “Aran” kəl­məsi qəbul edilə bilərdi. Lakin Azərbaycan cümhuriyyəti təsis ediləndə, xalqların bir-birinə yaxın olduğu üçün İran Azər­bay­ca­nının da buraya daxil ediləcəyi nəzərdə dutularaq “Azər­bay­can” kəlməsi qəbul edildi”.¹

Bartoldun Azərbaycan tarixilə xüsusilə məşğul olmadığı mey­­dana çıxır, çünki yürütdüyü fikirlər tarixi həqiqətdən uzaq­dır. Əvvə­la, Azərbaycan və Şirvan heç bir vaxt sabit bir coğ­rafi çərçivədə qalmamışdır; ölkə hüdudilə bərabər dəyişilmiş, böyüyüb, kiçilmişdir. Məsələn, XVII əsr fransız coğrafiyaçısı Pyer Davitt Midiyadan bəhs edərkən oranı, Strabon kibi, ikiyə bölür, lakin Midiya Atropati əvəzində, “Midiya Atropati, yaxud Şirvan” – deyir.² Deməli, bugünkü Azərbaycan cümhuriyyəti məşğul etdiyi yerləri “Azərbaycan, yaxud Şirvan” adlandırır.

Təbəri yazır: “Həmədan həddinin ibtidasından ta Zəngana və Ohərə və axır Dərbəndi-Xəzərə çıxınca, bunlara “Azər­bay­can” de­yirlər”.³

Yaqut Həməvi Azərbaycanı daha da geniş təsəvvür edir: “Bərdə daxil olaraq Ərzincana qədər imtidad edir Deyləm, Cəbəl və İraqa qədər uzanır. Payitəxti Təbriz, ondan əvvəl Ma­rağa imiş”.

“Səhaifi-əxbaril-Münəccimbaşı” Azərbaycanın Aran və Ər­mə­niyyə ilə qarışıq olduğunu qeyd edib sərhəddini böylə təsvir edir: “Şərqdə Deyləm və bəzi Cəbəl şəhərləri cənubda İraq və bəzi cəzirə şəhərləri, qərbdə Ərməniyyə və bəzi Roma məm­ləkəti; şimalda Aran və bəhri-Xəzərə müntəhi olur. Payitəxti­ləri Ərdəbil, Şirvan və Təbriz imiş. Azərbaycana məxsus şə­hər­lər bunlardır: Xosrov, Cəzə (Gəncə), Səlmas, Nəxçivan, Bər­də, Xoynıh, Xoy, Urmiya, Marağa, Ocan, Miyanc, Mərənd, Muğan, Bərzənd, Bərdə, Soltaniyyə”.

Azərbaycan haqqında Həmdulla Mustövfi Qəzvini “Nüzhə­til-qülub” adlı kitabında yazır: “Hüdudu İraqi-Əcəm, Muğan, Gürcüstan, Ərmən və Kürdistan arasındadır. Bakıdan Xalxala qədər uzunluğu 95 fərsəng, Macirvandan Qaradağa qədər eni isə 55 fərsəngdir”.

Yusif Vəzir