Bİz kiMİK?” (məqalələr) Bakı – Nurlan 2004 yusif vəZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİ

İqtibas, tƏqlid vƏ tƏsir

Bizdə bir ədəbi əsər təhlil edildikdə, nədənsə, gənc tənqid­çi­lərimiz əsərin texnikasından və əsərə olan təsirdən bəhs et­məyirlər. Halbuki bunlar əsərin ən canlı əyarıdır. Bunları nə­zərə almamaq əsəri ətraflı qavramamaq və onun ədəbiyyat tarixindəki mövqeyini lazımınca təyin etməmək deməkdir. Hər bir şair və ədib ilk ədəbi addımlarında təsirə düşər. Bu təsir ya dərin, ya səthi olar, ya uzun müddət davam edər, ya ötəri olaraq görsənib, qaib olar. Bu hallar yazıçının qüvvət və iqti­da­rından asılıdır. Puşkin və Lermontov kibi böyük rus şairləri Bay­ronun təsirinə düşmüşdülər. Puşkin bayronizmdən özünü qur­­tara bilib, azad yola çıxdı və tamamilə müstəqil bir ədəbi mövqe qa­zandı. Lermontov isə bu təsirdən qurtara bilmədi. Deməli, yazıçının qüvvəti onun təsirə düşüb-düşməməsi, sər­bəst cığır açması və yeni bir məktəb təşkil etməsi ilə ölçülür. Aləmşümul klassikləri yüksəklərə çıxarıb bütün dünyaya sev­dirən onların yüksək texnikası, bədii mün­dərəcələri və müs­təqil yol ilə getdikləri olmuşdur. Bəzən klassiklər də köhnə mövzulardan istifadə edirlər. Firdovsi İranda ağızdan-ağıza ke­çən əfsanələri toplayıb “Şahnamə” yazır; Şekspir, L.Tolsto­yun dediyi kibi, İtaliyada və başqa yerlərdə dolaşan mövzuları alaraq ölməz dramalar yaradır; Gete xalq masallarından “Faust”u vücuda gətirir… Bizim klassiklərimizdə də bu hal gö­rünür. Füzulidən əvvəl “Leyli və Məcnun”u Nizami yazmışdır. Ondan da əvvəl bu rəvayət xalq arasında məşhur idi.

Mövzu al­maq şərt deyil. O mövzunu dahi bir sənətkarlıqla yenidən qurmaq mə­sələni həll edir və bu mövzuya təkrar dön­mək cəsarəti artıq gö­rün­­məyir.

Mövzu almanın ən bayağı şəkli iqtibasdır. Əli bəy Hüyseyn­zadə “Əbdi qılafi məhfəzə”sini Çexovun “Qılaflı adam”ından al­mışdır. Cəlil Məmmədquluzadə “Qurbanəli bəy”i Qoqolun “Ko­l­yaska”sın­dan iqtibas etmişdir… Əlibəy və Məmmədquluzadə iqtibas etdikləri əsəri Şərq həyatına uydursalar belə, ədəbi qiyməti qalmayır.

Bəzən yazıçı hadisəni, bəzən də ayrıca tipi iqtibas edir. Lermontov “Maskarad”ın hadisəsini Şekspirin “Otello”sundan alır. Ərəb əvəzinə qısqanc bir rus verir və intriqa vasitəsi olan dəsmalı bazubəndlə əvəz edir. Əsərin sonunda qadın öldü­rülür və əri də həqi­qəti bilib peşiman olur, özünü öldürür. Bu əsəri Lermontov iyirmi yaşında olanda yazmış, ilk təcrübə­lə­rindən olduğu üçün təsirə qa­pıldığı təbiidir. Qriboyedov “Ağıl­dan kədər”^* adlı məşhur əsərinin qəh­rəmanı Çatskini Molyerin “Mizantrop”undan almışdır. “Mizan­trop”dakı Alsest Çatskinin ey­nidir. Alsest cəmiyyətdə kök salan riya, ikiüzlülük kibi sifət­lərə qarşı qiyam edir. Hər kəsin qüsurunu üzünə söyləyir, yol­daşı Filinti və məşuqəsi Lilmenanı şiddətlə tənqid edir, nəza­kətlə qarşılanan bir şairin eyiblərini açaraq, istedadsız­lığını mey­dana çıxarır. Çatski də böylə bir tipdir. Moskva cəmiyyə­tini tənqid topuna tutur.

Bu iki tipin ikisi də həyatlıqdan daha çox mücərrəddir. Kəs­gin danışıq və inkardan başqa, bir iş görməyirlər. İnsan bunla­rın müsbət və faydalı olmaqlarından belə şübhə edir.

Qriboyedov baş tipi iqtibas etsə belə, əsərin qiymətini azalt­ma­yır: yüz il əvvəlki rus cəmiyyətini, onun qüsurlarını və ora­dakı təzadları ustadcasına təsvir etmişdir.

Yaradıcılıq tarixində bir təsadüflük də var. XVII əsrin əvvə­lin­də ingilis yazıçısı Ben Çens “Kimyagər” adlı bir pyes yaz­mış­dır. Lakin bu kimyagərlə Mirzə Fətəlinin kimyagəri arasın­da heç bir əlaqə yoxdur. Molyer “Xəsis” komediyası yazmışdır Mirzə Fətəlinin də “Mərdi-xəsis”i var. Zənnimcə, bunların da bir-biri ilə əlaqəsi yox­dur. Kimyagərlik bir zaman Qərbdə mod olduğu kibi, Şərqdə də ol­muş, yazıçı onun yanından qeyd et­mədən keçə bilməmişdir. Mol­ye­rin zamanında Fransada tüc­cari kapital inkişaf etmədə idi, bu dövr bizdə də Mirzə Fətə­linin vaxtına təsadüf edir. Kapitalın uyuşması meydana bir sıra xəsislər atır. Molyerin xəsisi ilə Mirzə Fətəli xəsisinin ümumi xassələri var, ikisi də pul toplayır, yeməyir, yedirt­mə­yir, acgöz­lülük yolunda əzab çəkir. Lakin Molyerin Harpaqonu tam bir fransız, Hacı Qara da tam bir türk olaraq qalır. Harpaqon Hacı Qaraya nisbətən bir az “geniş gərdəli” xəsisdir: qapısında neçə nökər və qulluqçusu, arabaçısı var, lakin onlar da Hacı Qaranın nökəri kibi ac və cır-cındır içində saxlanılır.

Cəlil Məmədquluzadənin “Ölülər”i ilə Meterlinqin “Mü­qəd­dəs Antuanın möcüzəsi” adlı pyesi arasındakı yaxınlıq da tə­sa­düfi olma­lıdır. Çünki Məmmədquluzadənin Meterlinqlə aşna ol­masına inana bilmərəm. “Müqəddəs Antuanın möcüzəsi” “ölü diriltmədən” iba­rətdir. Qarımış bir qız ölür və bütün sər­və­tini yaxın əqrəbalarına tərk edir. Xidmətçi qız Virjini belə unu­dul­­mayır; vəsiyyətnaməyə gö­rə, ona da 3300 frank ayrılır. Me­yit dəfn olunmadan əvvəl baş varis Qustav böyük bir ziyafət verir. Yeyib, içib, kef etdikləri zaman qapıya bir sərsəri gəlir, özünü müqəddəs Antuan adlandırıb, dindar Virjini vasitəsilə içə­ri girir. “Ölünü diriltməyə gəlmişəm”, – dedikdə birinci təşvi­şə düşən Virjini olur: “Bəs mənim 3300 frankım?” – deyə dü­şü­­nür. Xanımını sevirsə də, dirilsə pulları geri alar deyə qor­xur.

“Ölülər” də bir az buna bənzəyir. Şeyx Nəsrullah ölüləri “di­rilt­­mək” istədikdə kərbəlayılar və hacılar təşvişə düşüb, bəzi­lə­ri ölülərin dirilməsini istəməyirlər. Çünki onlar dirilsə, çoxlarının faydasına toxunular.

Müqəddəs Antuan möcüzəsilə Şeyx Nəsrullah möcüzə­si­nin bir-birinə bənzəməsi təsadüfidir, zənnindəyəm, “Ölülər”də daha doğ­rusu Qoqol və Ostrovskinin təsiri var, bu mühəq­qəq­dir. Hər şeydən əvvəl “Ölülər” “Revizor”u andırır. Xles­ta­ko­vu şə­hərdə həqiqi mü­fət­tiş zənn edərək hər kəs onun önündə baş əyir, şəhər hakimi onu evinə qonaq gətirir, qadını və qızı ondan iltifatlarını əsirgəməyirlər. Xlestakov və nökəri yeyib-içib bir çox rüşvət aldıqdan sonra məsə­lənin həqiqi tərəfi mey­da­na çıxır. Xlestakov qaçır. Şeyx Nəsrullah da min bir fırıldaq çevi­rib, qızlarla keyf çəkdikdən sonra yox olur.

Kefli İsgəndərə gəldikdə, buna bənzər tipə Ostrovskinin “Fə­qir­lik eyib deyil” adlı komediyasında rast gəlirik. Lyubim Karpıç Tort­sov adlı bu tip atadan qalmış pulları Moskvada keyfə qoyub, axırda əyyaş və sərsəri olub küçələrə düşür. Zəngin qardaşına müraciət edir­sə də, qardaşı onu rədd edir. Buna baxmayaraq, qardaşının evinə ge­dir. Orada vaxtilə onu keyf yerlərinə çəkən və pulunun da bir his­səsini borc alıb ver­məyən fabrikant Qorşunova rast gəlir. Qardaşı gənc qızını qoca Qorşunova ərə vermək istəyirmiş, qız da razı deyil, pir­ke­şik Mityanı sevir. Lyubim Karpıç məsələni anlayır və sər­zə­nişə başlayır. Qorşunov keyf çəkdikləri zamanı deyil, Lyubimin dilən­məsini qeyd edərək ona bir manat təklif edir. Lyubim: “Köhnə bor­cunu, bir də qardaşım qızının əvəzində bir milyon üç yüz min ver!” – deyir. Qardaşı gəlib çıxır və Lyubimi evin­dən qovur. Lyubim deyir: “Qardaş, toxta, qovma! Elə bilirsən, Lyubim bura məzəlik eyləməyə gəlmiş? Elə bilirsən, Lyubim keflidir? Mən sizə tapmaca söyləməyə gəldim” (Qorşunova müraciət edərək) “Eşşəyin qulaqları nə üçün uzun­dur? Di cavab ver görüm!”

Lyubimin tapmacasını tapa bilməyirlər, özü açır:

“Qulaqlarının uzunluğu onun eşşək olduğunu bildirmək üçün­­dür (Qardaşına) bu da sənə məsələ: qızını kimə verir­sən?”.

Lyubim Tortsovun kefli İsgəndər kibi uzun qəhqəhələrlə qa­rışıq lətifələri davam edir. Bütün qüsurları açır, uyğunsuz işlərə qarşı küfrlər yağdırır. Nəhayət, qızın qoca fabrikanta deyil, gənc pirkeşiyə verilməsinə müvəffəq olur. Nazlını da atası Şey­­xə vermək istəyir, İsgəndər razı olmayır…

Təsir ədəbiyyatda ən təbii bir şeydir. Bütün xalqlar bir-biri­nə ədə­bi təsir yapmışdır. Lakin daima təsirdə qalan ədəbiyyat yüksəl­mə­yib, əhəmiyyətini itirmişdir. Yalnız müstəqil ədəbiyyat inkişaf edə­rək dünya xəzinəsində özünə mövqe qazana bil­miş­dir. Başqa həyatın məhsulu olan bir ədəbiyyatı təqlid edə­rək, onun əsiri olmaq heç bir zaman təsvib edilməmiş[dir]. Hələ iki min il əvvəl Roma şairi Horasius təqlidçilər haqqında demiş[dir]: “O imitatores servum pesus” (Ey təqlid­çilər, qul sü­rüsü!)”.

Bu həqiqət həmişə baqidir.
Yusif Vəzir