Bitiruv malakaviy ishi kafedradan dastlabki himoyadan o‘tdi

R-S-S(S)OS₂N₅

R-	nd^18^,^5	d4^20	Tqay °S mm sim.ust.	MRD		Unum, %
				naz.	amal.
S3N7	1,421	0,8492	88/10	49,475	49,11	65
C4H9	1,4283	0,8503	90/10	54,095	54,083	74
i-S4N9	1,4268	0,8531	110/20	54,095	53,74	70
C5H11	1,4322	0,8592	96-99/2	58,76	58,23	70
S6N13	1,4322	0,8601	120-122/10	63,365	62,83	69
S7N15	1,4422	0,8641	130/8	68,06	67,59	62

3-jadval.
5-S-R-3-fenil-1,3,4-tiadiazolintion-2 ning fizik-kimyoviy doimiyliklari

R-	nd^18^,^5	d4^20	Tqay °S mm sim.ust.	MRD		Unum, %
				naz.	amal.
S3N7	1,3956	0,8123	46-47/1	79,546	79,3246	82
C4H9	1,3999	0,8143	54-55/1	84,219	84,0615	90
i-S4N9	1,3989	0,8165	76-78/5	84,219	83,6392	88
C5H11	1,4182	0,8453	95-97/10	88,849	88,4264	75
S6N13	1,4533	0,9009	120-122/7	93,454	93,0714	79
S7N15	1,4687	0,9083	160/20	98,149	98,5077	91

Sintez qilingan etilksantogen kislotasi va 5-S-R-3-fenil-1,3,4-tiadiazolintion-2 ning yangi hosilalari tuzilishi IQ-, PMR-, mass-spektrlar, shuningdek, element analizi yordamida tasdiqlandi (4- va 5-jadvallar).
4-jadval.
S-alkiletilksantogenatlar PMR-spektrida kuzatilgan signallar

R	Guruh protonlari signallari , m.u.
	O-CH2	S-CH2	C-CH2	-CH3	-CH3	CH
S3N7	4,56 (kv)	3,05 (tr)	-	1,4 (tr)	1,01 (d)	1,94 (m)
C4H9	4,56 (kv)	3,07 (tr)	1,7-1,6 (m)	1,35 (tr)	0,95 (tr)
i-S4N9	4,58 (kv)	2,67 (tr)	1,95-1,8 (m)	1,5-1,35 (kv)	1,03 (d)
C5H11	4,59 (kv)	3,05 (tr)	1,6-1,45 (m)	1,35 (tr)	0,9 (tr)
S6N13	4,56 (kv)	3,05 (tr)	1,8-1,1 (m)	1,4 (tr)	0,87 (d)
S7N15	4,56 (kv)	3,05 (tr)	1,65-1,2 (m)	1,4 (tr)	0,87 (tr)
Guruhlarning spin-spin ta’siri	6,6 Gs	6,5 Gs		6,6 Gs	6,6 Gs

5-jadval.
5-S-R-3-fenil-1,3,4-tiadiazolintion-2 ning PMR-spektrida
kuzatilgan signallar

R	Guruh protonlari signallari , m.u.
	Ar-H	Ar-H	S-CH2	C-CH2	-CH3	CH
S3N7	7,4-7,7 (kv)	7,4-7,1 (m)	3,25 (tr)	1,65-1,75 (m)	1,0 (tr)	1,6-1,35 (m)
C4H9	7,7-7,4 (d)	7,4-7,2 (m)	3,45 (tr)	1,9-1,7 (m)	0,93 (tr)
i-S4N9	7,7-7,5 (kv)	7,3-7,2 (m)	3,45 (d)	-	1,3 (d)
C5H11	7,7-7,5 (kv)	7,5-7,2 (m)	3,1 (tr)	1,8-1,1 (m)	0,93 (tr)
S6N13	7,7-7,5 (tr)	7,35-7,1 (m)	3,4-3,3 (tr)	1,5-1,2 (m)	0,95 (kv)
S7N15	7,7-7,5 (tr)	7,3-7,2 (m)	3,5-3,3 (tr)	1,45-1,1 (m)	0,90 (d)
Guruhlarning spin-spin ta’siri			6,5 Gs		6,6 Gs

II.3. Mis (II) ni tarkibida temir (II), rux (II), nikel (II), qo‘rg‘oshin (II) va kobalt (II) bo‘lgan aralashmalardan ekstraksion-fotometrik usulda ajratish


Sintez qilingan birikmalarning ekstraksion xossalarini ekstraksion — spektrofotometrik usullar yordamida o‘rganildi.
Ekstraksiyani aniqlangan optimal sharoit yordamida, og‘zi tiqin bilan yopilgan probirkalarda, 30 minut davomida chayqatish yo‘li bilan olib borildi. Tekshirilayotgan eritmalarda metallarning miqdori 0,1-10^-4 —0,1-10^-8% ni tashkil qildi. Metalni ekstragent eritmasi bilan xloroform — izobutil spirti aralashmasi (1:1) nisbatida ekstraksiya qilindi. Fazalar qavatlarga ajralgach, organik va suvli fazadagi metalning miqdorini spektrofotometrik usul bilan aniqlandi. Agar organik va suvli fazalardagi hosil bo‘lgan turli kompleks birikmalar tuzilishini e’tiborga olinmasa, u holda taqsimlanish koeffitsienti D, elementning organik fazadagi umumiy aktivligining suvli fazadagi aktivligiga nisbatiga teng bo‘ladi:
E = A_org / A_suvli
Ikkala faza hajmlari teng bo‘lganda ekstraksiya unumi
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Ye=100*D/1+D
Mis (II) ionlarining tetraetilammoniy diizobutilditiofosfat bilan EXG asosida olingan ekstragent bilan ekstraksiyasi Su metalining ioni uchun ekstragent sifatida sinab ko‘rildi. Cu metali bu moddalar yordamida xlorid kislotaning 0,1 — 1,0 M eritmalaridan yaxshi ekstraksiya qilinadi. NS1 ning konsentratsiyasi yanada ortishi bilan bu metallarning taqsimlanish koeffitsienti kamayadi, ya’ni ion almashinish reaksiyalaridagidek, muhitning kislotaliligi ortishi V ning kamayishiga olib keladi (5 —jadval). Olingan ekstragent Su (II) uchun samarador ekstragent sifatida qayd etildi. Muhitning kislotaliligi ortishi bilan metalning ajralib chiqish darajasi ortadi.
Sintez qilingan binar ekstragent yordamida kislotaning 0,1—0,5 M konsentratsiyalarida Su (II) ionini deyarli to‘liq (98 — 99 %) ajratib olish mumkin.
Olingan natijalar tetraetilammoniy diizobutilditiofosfatni Su (II) ioni uchun xlorid kislota eritmasi muhitida ekstragent sifatida (S_HCl=0.1-8,0 M, E%=98-99) foydalanish mumkinligini ko‘rsatadi.
Mis (II) ionining tetraetilammoniy diizobutilditiofosfat bilan kompleks hosil qilish reaksiyasi o‘rganish uchun
ekstraksion —spektrofotometrik usul qo‘llanildi. Su (II) metalining tetraetilammoniy diizobutilditiofosfat bilan kompleks hosil qilish reaksiyasining optimal sharoitini aniqlash uchun MeK_reagent kompleksining dastlabki yutilish spektri o‘rganildi va
reaksiyaning sezgirligi Sendel usuli bo‘yicha aniqlandi. Su -R kompleksida misning ekstragent bilan hosil qilgan kompleksi eritmalarida chayqatish 3 minut davom ettirilganda optik zichlikning eng yuqori qiymatiga erishildi.
Ekstraksiya qilish uchun reagent (R) va Su (II) uchun reagentdan ikki marta ortiqcha olindi. Tekshirilayotgan eritmalarda misning miqdori 0,5- 10^-5- 1,0- 10^-5 mol/l ni tashkil qildi. Misni ekstragent eritmasi bilan xloroform va izobutil spirti aralashmasida NS1 li eritmalardan ekstraksiya qilindi.
Fazalar qavatlarga ajralgach, organik fazadagi metalning miqdorini reagentning taqqoslash eritmasiga nisbatan ekstraksion — spektrofotometrik (SF - 46) usul bilan aniqlandi.

III. Asosiy qism

III.1. Sintez qilingan binar ekstragentning ekstraksion xossalarini donor atom va erituvchi tabiatiga bog‘liqligi


Metallar ekstraksiyasida, xususan Pirsonning oraliq kislotalari uchun asosan versat kislotalardan keng foydalaniladi. Ularning tarkibi ko‘pincha α,α-dialkil monokarbon kislotalar aralashmasidan iboratdir. Lekin adabiyotlarda alohima yog‘ kislotalar asosidagi binar ekstragentlarning metallar ekstraksiyasida qo‘llanilishiga doir ishlar deyarli uchramaydi. Shuning uchun TAA ning yog‘ kislotalar bilan hosil qilgan tuzlari ba’zi 3d-metallari uchun binar ekstragent sifatida sinab ko‘rildi.
Ekstraksiya uchun binar ekstragent tetraetilammoniy stearatdan foydalanildi. Dastlabki moddalar sifatida “chda” markali tetraetilammoniy bromid va natriy stearatlar 1:1 mol nisbatda olinib, suvda 70-80 ^oS da eritildi. Reaksion aralashma sovutilgach, hosil bo‘lgan dispers eritma suv nasosi yordamida filtrlandi, yuvildi va quritish shkafida 55-60 ^oS da 3 soat davomida quritildi. Olingan binar ekstragentning eruvchanligi o‘rganilganda, asetonda kam erishi, xloroformda asetonga nisbatan kamroq va boshqa erituvchilarda amalda erimasligi aniqlandi. Ekstraksiya metallarning xloridli tuzlarining suvli eritmalaridan foydalanib o‘tkazildi. Dastlab ekstraksiyalanuvchi metallar xloridlarining 0,1 n. model eritmalari tayyorlab olindi. Organik faza uchun erituvchi sifatida “chda” markali xloroformdan foydalanildi. Ekstraksiya shliflangan probirkalarda og‘zi yopiq holda suvli va organik fazalarning 5:1 nisbatdagi hajmiy ulushlarida 20 ^oS da 30 daqiqa davomida turli rN ko‘rsatgichlarida taqsimlanish koeffitsienti doimiy qiymatga yetguncha intensiv aralashtirib turgan holda o‘tkazildi. Suvli eritmadagi metallar ionlarining konsentratsiyalari KFK-2M da fotometrik usulda, shuningdek, trilonometrik va potensiometrik titrlash orqali aniqlandi va taqqoslandi. Suvli va organik fazalardagi kislota konsentratsiyasi kislota – asosli titrlash metodida aniqlandi. rN qiymati va elektrod potensiallar OR-211/1 rN-metrda shisha elektrod yordamida aniqlandi. Olingan natijalar quyidagi 1-rasmda keltirilgan.

1 - rasm. Xloridli eritmalardan metallar ekstraksiya darajasining suvli faza rN iga bog‘liqligi.

Adabiyotlardagi ma’lumotlarga asosan ba’zi metallar ekstraksiyasida (Zn (II), Pb (II)) xloridli eritmalarda mustahkam kompleks anionlar holida mavjud bo‘lib, taqsimlanish koeffitsientining suvli faza rNiga bog‘liqligi tarkibida kislorod bo‘lgan binar ekstragentlar ekstraksiyasida ikki soha bilan tavsiflanadi – kislotalik yuqori qiymatga ega bo‘lganda D_M amalda xlrid kislota konsentratsiyasi C_HCl ga bog‘liq bo‘lmaydi (doimiy S_{Cl (c)}), rN qiymati ortishi bilan esa metallarning taqsimlanish koeffitsienti kamayadi. Bu vaqtda taqsimlanishni anion almashinish ekstraksiyasidan kompleks kislotalarning binar ekstraksiyasiga o‘tishi bilan tushuntirish mumkin. Ba’zi metallar kuchsiz kislotali xloridli eritmalarda turli kation va anion kompleks ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Ularning tarkibi va nisbati kompleks hosil bo‘lish konstantasiga bog‘liq bo‘lib, ularning organik fazada taqsimlanishi stearat tuzlari ko‘rinishida, shuningdek, TAA ning ion assotsiatlari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Shuni e’tiborga olgan holda, tadqiqotlar shartli ravishda uch guruhga bo‘lindi: ekstraksiyalanuvchilar asosan kation formada, anion, shuningdek, bir vaqtda ikkala ko‘rinishdagi formada. 1-rasmda keltirilgan ma’lumotlar bu metallarni TAA tuzlari yordamida samarali ajratish mumkinligini ko‘rsatadi. Bu metallardan rux va qo‘rg‘oshin anionli xlorokomplekslar hosil qiladi, shu sababli, ekstraksion sistemada bu metallar binar ekstragentlar bilan asosan (R₄N)_m-nMCl_m tarkibli ion assotsiatlar ko‘rinishida kislotalarning binar ekstraksiyasi tenglamasiga muvofiq quyidagicha ajraladi:

Stearat kislota rux metallini kuchsiz kislotali xloridli eritmalardan ekstraksiyalaydi. Shuning uchun rux metalli ekstraksiyasini organik fazada stearat kislota va tetraetilammoniy tuzlari kabi ikkita ekstraksiyalanuvchi birikma hosil bo‘lishi bilan borishini ko‘rsatish mumkin. Tajriba ma’lumotlari asosida metallar ekstraksiya darajasi Pb(II) < Zn(II) < Ni(II) < Cu(II) qator bo‘yicha ortib boradi. Bu qator metallarning xloridli eritmalardan stearat kislota bilan ekstraksiya qatoriga mos keladi. Tajribada olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, tetraetilammoniy stearat yordamida turli metallarni xloridli eritmalardan samarali ajratish imkoniyati mavjud.
Binar ekstragent sistemasidan metallarni reekstraksiya qilish uchun neytral, kation almashinuvchi va anionalmashinuvchi ekstragentlardan foydalanish mumkin. Shu maqsadda, organik fazadan metallar reekstraksiyasi o‘rganildi. Metallarning 1 M HCl bilan aralashgan eritmalari ekstraksiyasidan olingan eritmalar 0,1 n. li H₂SO₄ va kompleks hosil qiluvchilar eritmalari – 1% NH₃ va 1% tiokarbamid bilan reekstraksiya qilindi. Bunda gidrolitik jarayonlar oldini olish uchun kuchsiz kislota eritmasidan foydalanildi.
6-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, rux metallini 0,1 n. li H₂SO₄ eritmasi bilan reekstraksiya qilish yetarlicha samarali. Bu sharoitda mis birmuncha mustahkam stearat hosil qilgani uchun amalda organik fazadan ajralmaydi, ammiak konsentratsiyasi ham yetarli emas, lekin biroz konsentrlangan ammiak eritmasidan foydalanib misni to‘liq reekstraksiya qilish mumkin. Bir necha bosqichli reekstraksiyadan foydalanish metallarning suvli fazaga ajralishini orttirish imkonini beradi.
6-jadval
Metallarni organik fazadan turli reagentlar yordamida reekstraksiyasi natijalari (S_e(dast)=0,3, V_o:V_c=1:3)

Metall	SMe(o)dast*10^2, M	Reekstraksiya, %
		H2SO4, 0,1 n.	NH3, 1%	Tiokarbamid, 1%	3 ta reagent aralashmasida
Cu(II)	3,15	3,5	5,4	7,8	16,7
Ni(II)	2,95	14,6	5,8	5,3	25,4
Zn(II)	2,7	72,4	1,7	2,3	76,5
Pb(II)	1,75	4,5	2	3,7	10,2

Tuzlar binar ekstraksiyasi konstantasining dastlabki siistemaning fizik-kimyoviy xossalariga bog‘liqligi asoslab berilgan.
(9)
Bu yerda M_M.N-sistemadagi organik kislotaning vodorod kationlari bilan metall kationlarining almashinish konstantasi.
(9)-tenglamadan ko‘rinib turibdiki, mis metali ekstraksiyasi uchun olingan binar ekstragent tarkibidagi anionga ko‘ra tuzlar ekstraksiyasi konstantasi almashinish konstantasidan K_M.N dan aniqlanadi. Bunda ekstraksiyalanish tartibi kabi tanlovchanlik ham faqat organik kislota tabiatiga bog‘liq bo‘ladi va dastlabki organik kislotalar uchun kation almashinish ekstraksiyasi qatoriga mos kelishi kerak. Turli metallar nitratlarining di-(2-etilgeksil)ditiofosfat tetraoktilammoniyda binar ekstraksiyasi natijalari quyidagi 1-rasmda tasvirlangan. Tuzlarning ekstraksiyalanishi: