Битирув малакавий иши

Korporativ boshqaruvning modеllari. Korporativ boshqarishning hamma  

davlatlar va barcha korxonalarda qo‗llaniladigan yagona modeli yo‗q.  

                                                           

12

 Mansurov O. Respublikada korporativ boshqaruvning shakllanishi varivojlanish xususiyatlari // Bozor, pul va 

kredit –Toshkent, 2006-No5. 

 

---

30

 

 

Hozircha dunyoda tan olingan uchta asosiy modellar mavjud. Bular: 

  Ingliz – amerika (unitar boshqarish) modeli; 

  Nemis ( ikki tabaqali boshqarish) modeli; 

  Yapon (to‗rsimon boshqarish) modelidan iborat. 

Ta‘kidlash joizki, ushbu modellarning har birida ―korporatsiya‖ iborasining 

mohiyati  ham  o‗zgaradi.  Chunonchi  Amerika  qonunchiligiga  asoslangan  har 

qanday korporatsiya quyidagi me‘zonlarga javob berishi:

13

 

 

yuridik shaxs sifatida faoliyat yuritishi; 

 

cheklangan javobgarlikka; 

 

faoliyat yuritish muddatining cheklanmaganligini e‘lon qilishi; 

 

aksiyalarni erkin sotish imkoniyatiga; 

 

markazlashgan boshqaruvga ega bo‗lishi zarur. 

Yevropa  qonunchiligida  korporatsiya  tushunchasi  yuridik  shaxs  ta‘rifiga 

mos  holda  birmuncha  kengroq  izohlanadi:  Unga  ko‗ra  korporatsiya  birlashgan 

kapitallar  (erkin  badallar)ga  asoslangan  va  qandaydir  ijtimoiy  foydali  faoliyani 

amalga oshiruvchi jamoaviy kelishuv asosida tashkil qilingan yuridik shaxsdir. 

Nemis modeli ingliz-amerika modelidan farq qiladi. Binobarin asosiy mulk 

egalari  ingliz-amerika  modeliga  ko‗ra,  institutsional  investorlar  (asosan  nafaqa 

fondlari  va  investitsiya  kompaniyalari)  bo‗lsa,  nemis  modeliga  binoan  boshqa 

korporatsiyalar  hisoblanadi.  Nemis  modelining  farq  qiluvchi  yana  bir  xuxusiyati 

shundaki,  unga  muvofiq  aksiyador  kapitali  yuqori  darajada  maqsadli  jamlanadi. 

Shu  sababli,  nemis  korporatsiyalarining  mulkdorlari  menejerlar  faoliyati  ustidan 

bevosita nazorat qilishdan manfaatdordirlar. 

Yapon 

modeliga 

muvofiq 

nemis 

modelidagidan 

farqli 

o‗liroq 

korporatsiyalarda tijorat banklarining vakillari Direktorlar Kengashi tarkibiga faqat 

tanazzul  paytida  kirishadi.Bunday  paytlarda  bu  kengash  tarkibiga  Yaponiya 

hukumati ham o‗z vakillarini kiritadi va ayni vaqtda uni davlat tomonidan qo‗llab 

                                                           

13

 Мазур И. И., Шапиро В. Д., Олдерогге Н. Г. И др. Корпоративный менежмент.  М.: Высшая школа, 2003. 

с.34. 

 

 

---

31

 

 

quvvatlaydi.  Odatda yapon korporatsiyalarining direktorla Kengashi asosan ichki 

direktorlardan tashkil topadi. 

Ushbu modellarning bozor sharoiti nuqtai nazaridan faolligi xalqaro biznes 

qatnashchilari o‗z faoliyatlari davomida qo‗llaydigan uslublarga bog‗liq . 

Ta‘kidlab  o‗tish  joizki,  keying  yillarda  korporativ  boshqarishmodellari 

tarkibiga to‗rtinchi model – transmilliy modelni ham kiritishmoqda. 

14

  

Hozirgi  vaqtda  butun  dunyo  bo‗yicha  40  mingdan  ortiqroq  transmilliy 

korporatsiya  (TMK)  250  ming  atrofidagi  sho‗ba  kompaniyalar  va  bo‗linmalar 

faoliyatini nazorat qilmoqda. Bugungi kunda dunyodagi 100 ta kompaniyaning 40 

foizdan  ortiq  aktivlari  tagishli  mamlakatlardan  tashqarida  joylashgan.  Ulushiga 

butun  dunyo  yalpi  mahsulotining  to‗rtdan  bir  qismidan  ko‗prog‗i  to‗g‗ri 

kelayotgan transmilliykorporatsiyalarning yillik oboroti 6 trillion dollar atrofida.