Битирув малакавий иш

1.2 Boshqaruvning funksiyalari.
Dastlab “funksiya” va “vazifa” iboralarining lug‘aviy maʼnosi to‘g‘risida ikki og‘iz so‘z.
Funksiya — bu lotincha so‘z bo‘lib, biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat doirasi, vazifasi degan maʼnolarni bildiradi. “Vazifa” — bu amalga oshirilishi, hal qilinishi lozim bo‘lgan masala, erishilishi lozim
bo‘lgan, ko‘zda tutilgan maqsad yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal demakdir.
“Funksiya” tushunchasi “vazifa” tushunchasiga nisbatan torroq maʼnoga ega. Zero, funksiya faqat o‘z faoliyat doirasidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, marketologning ishini bajarish korxona muhandisining funkssyasiga kirmaydi, chunki u shu bevosita marketolog faoliyati doirasidagi yumushdir.
“Vazifa” esa o‘z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo‘lishi mumkin. Boshqarish funksiyasi, deganda u yoki bu obektiv boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga karatilgan bir turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funksiyalar orqali amalga oshiriladi. Funksiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o‘rganish boshqaruv jarayonini to‘g‘ri tashkil qilishning muhim shartidir.
Boshqaruv funksiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan kelib chikadi. Masalan, ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida: loyihalash; konstruktorlik; rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan
bog‘liq funksiyalar paydo bo‘ladi. Keyingi funksiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, yaʼni, mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish, mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash; asbobuskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog‘liq funksiyalar paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun ishlab chiqarish vositalari, texnika, xom ashyo, energiya, transport kabi moddiy taʼminot vositalari zarur. Shundan keyin, kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo‘yish, mehnatni tashkil qilish, ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish kabi bir qator tashkiliy funksiyalar kelib chiqadi. Ko‘rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo‘layapti. Zero, funksiyalar faoliyat turlarini, subʼektning boshqarish obektiga aniq, taʼsir qilish yo‘nalishlarini aks ettiradi.
Aniq funksiyalar. Iqtisodiy funksiyalar. Qo‘llanish va foydalanish
miqyosiga qarab sotsials funksiyalar boshqarish faoliyati turlariga qarab maʼnaviy-maʼrifiy funksiyalar.
Tashkiliy funksiyalar boshqaruv funksiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o‘zi ham bo‘lishi mumkin emas. Funksiyalar tarkibini, ularning ko‘lamini va mazmunini aniqlash boshqaruvchi xodimlar
sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini loyhalash uchun muhim asos bo‘lib hisoblanadi.
Boshqarish funksiyalari — ko‘p qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim belgilar bo‘yicha turkumlarga ajratib o‘rganish zaruriyati tug‘iladi. Boshqarish funksiyalarining tasnifi. Boshqaruv funksiyalarining mohiyati, tasnifi va mazmunini o‘rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki yuqorida taʼkidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko‘ra, funksiyalar quyidagicha bo‘ladi: boshqarishning iqtisodiy funksiyalari, yaʼni, mablag‘larning doiraviy aylanishni amalga oshirish, mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish, marketing xizmatini uyushtirish, foyda olishni taʼminlash va h.k.; boshqarishning sotsial funksiyalari, yaʼni mehnat sharoitini yaxshilash, xodimlarning uy-joyga ehtiyojini, sotsial madaniy-maʼnaviy ehtiyojlarni qondirish, moddiy rag‘batlantirishni taʼminlash, ijtimoiy himoyani taʼminlash va h.k.; boshqarishning maʼnaviy-maʼrifiy funksiyalari, yaʼni, xodimlarni insoniylik, yaxshilik, mehr-shafqatli va o‘zaro munosabatlarda sabr-toqatli bo‘lish ruhida tarbiyalash, xodimlarni Vatanga muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiya­lash, halolikni, adolat tuyg‘usini, bilim va maʼrifatga intilishni tarbiyalashga xizmat qilish va h.k. Boshqarishning tashkiliy funksiyalari yaʼni, ishlab chiqarishni tashkil qilish, o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va muvofiqlashtirish, barcha bo‘g‘in va bo‘limlar o‘rtasida vazifalar taqsimoti, vakolat va boshqarish apparati xodimlari o‘rtasida maʼsuliyatlarni belgilash, boshqarishning aniq uslubini tanlash va qaror qabul qilishda ish tartibi izchilligi, axborotlar oqimini tashkil qilish va h.k.
Qayd qilingan funksiyalar bir-biri bilan bog‘liq va maʼlum darajada tartibga solingan ko‘p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, ular yaxlitlikka ega. Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham eʼtibordan chetda qolmasligi kerak.
Boshqarishning funksiyalaridan yana biri — bu tarmoqli boshqarish bilan hududiy boshqarishning mutanosibligini taʼ­minlashdir. Har bir korxona qandaydir bir tarmoqqa (sektor tarkibiga) kiradi. Ayni vaqtda u bir tuman hududida joylashganligi jihatidan mahalliy ishlab chiqarish — hududiy majmuiga kiradi. Boshqarish jarayonida bu funksiya ham hududiy, ham tarmoq manfaatini ko‘zda tutishi lozim.
Tarmoqga doir bo‘lgan boshqaruv funksiyalari zarur. Busiz tarmoq “yo‘qoladi”, yagona texnik va texnologiya siyosatini amalga oshirish va butun tarmoqga taalluqli boshqa masalalarni hal etish qiyin bo‘ladi. Biroq, ayni vaqtda, boshqarishning hududiy funksiyalari ham zarur. Bu funksiya muayyan tuman, viloyat hududida joylashgan turli tarmoqlar (sektorlar)ga qarashli korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiradi, ratssnal aloqalarni o‘rnatilishini taʼminlaydi. Hududiy funksiyalar idorachilik g‘ovlarini
yo‘qotish, noratsional tashuvlarni kamaytirish va pirovard oqibatda samaradorlik darajasini oshirish imkoniyatini beradi. Qayd qilingan funksiyalardan tashqari boshqarishning o‘ziga xos aniq funksiyalari ham bor.
Boshqarishning o‘ziga xos aniq funksiyalari, deganda muayyan boshqaruv organiga va uning boshqaruvchisiga aniq biriktirilgan ishlar, maʼsuliyat, maqsad va unga erishish vositalari majmui
tushuniladi. Tegishli funksiyalarning to‘la-to‘kis va sifatli bajarilishiga ishlab chiqarishning umumiy rahbarlari — direktor (rais), uning o‘rinbosarlari, bo‘g‘in va bo‘limlar boshliqlari, brigadirlar shuningdek, xizmat ko‘rsatish bo‘limlari rahbarlari — kadr­lar bo‘limi boshlig‘i, reja-iqtisod bo‘limi boshlig‘i va boshqalar maʼsuldirlar. Quyida korxona (firma, jamoa xo‘jaligi)ni boshqarishning o‘ziga xos aniq funksiyalari berilgan.
Boshqaruv jarayonida funksiya bajarishdan maqsad bu boshqaruvni mustahkamlash, boshqaruvni umumiy, universal vazifalarini ajratib ko‘rsatish. Ular har qanday tashkilotda boshqaruv jarayonining mazmunini izhor etadi va subʼekt boshqaruvi uning xususiyatga bog‘liq emas. Boshqaruvning funksiyalari ishlab chiqarish jarayonida samarali mehnat faoliyatini taʼminlaydi. Qayd qilingan funksiyalar bir-biri bilan bog‘liq va maʼlum darajada tartibga solingan ko‘p unsurlardan, komponentlardan iborat bo‘lib, ular yaxlitlikka ega. Yana shuni alohida taʼkidlash joizki, boshqaruv funksiyalari korxona va ishlab chiqarishdagi ishlarni yengillashtirishga qaratilgan. Misol qilib boshqarishning iqtisodiy funksiyasini olsak, bu funkssyani bajarish jarayonida korxonani iqtisodiy tanglikdan saqlashga qaratilgan: ”mablag‘larning doiraviy oborotini amalga oshirish; mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish; marketing xizmatini uyushtirish;foyda olishni taʼminlash”.
Yuqorida keltirilgan taʼrifga ko‘ra, korxonani mablag‘larini aylanishini taʼminlash, sifatli maxsulot va sifatli xizmatlar ko‘rsatish, ishlab chiqarilgan tovarlarni sotilishini taʼminlash, maxsulot sotilishi davomida foyda olishga qaratilgan funksiya hisoblanadi. Bundan tashqari boshqaruv funksiyalarini qo‘llash jarayoni xodimlarni samarali mehnat faoliyati, o‘z ishiga mehrmuhabbat, ularni insoniylik, yaxshilik, mehr-shavqatli va o‘zaro munosabatlarda sabr-toqatli bo‘lish ruhida tarbiyalash,xodimlarni Vatanga muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiyalash, halollikni, adolat tuyg‘usini, bilim va maʼrifatga intilishni tarbiyalashga xizmat qilishnin xam o‘rgatadi. Bularga erishish uchun boshqaruvni yaxshi rejalashtirish, tashkil qilish, xodimlar va ish faoliyatlarini nazorat qilish zarur.
Fayol nazariyasiga ko‘ra, boshqaruvda beshta funksiya mavjud:
- ryejalashtirish - bu kelajakni bashorat qilish va unga tayyorgarlik ko‘rishdir. Rejani tuza olmaslik menejerning qobiliyatsizligini anglatadi.
- tashkilot - bu biznesni ishlashi uchun zarur bo‘lgan barcha narsalar (uskunalar, materiallar, moliyalashtirish, odamlar) bilan taʼminlash, bu erda eng muhim element menejerni o‘qitishdir.
- motivatsiya - ko‘rinish boshqaruv faoliyati shaxsni maʼlum bir maqsadli yo‘nalishga ega bo‘lgan faoliyatga undash.
- muvofiqlashtirish - Men tarqataman. Jamoa faoliyati muvaffaqiyatga erishish vositasi sifatida tashkiliy ish; Aslida, bu bo‘ysunuvchilarni boshqarishdir.
- boshqaruv - hammasi rejalashtirilganidek ketayotganini tekshirish va nazorat qilish.
Dastlab, Adam Smit nazariyasiga ko‘ra, yagona boshqaruv funksiyasi investitsiyas – kapital qo‘yish va mehnat va asbob-uskunalarni sotib olish edi. Keyin Teylor menejerning mustaqil faoliyati sifatida rejalashtirish, nazorat qilish va muvofiqlashtirish funksiyasini kiritdi.
Va Fayol asosiy funksiyalarni tuzdi va sanab o‘tdi, shuningdek, menejmentda alohida yo‘nalish – tarkibiy-funksional yondashuvga asos soladi.
Rejalashtirish funksiyasi. Tashkilotning maqsadlari qanday bo‘lishi kerakligi va ushbu maqsadlarga erishish uchun uning aʼzolari nima qilishi kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilishni o‘z ichiga oladi.
Rejalashtirish – bu: Kompaniya joylashgan hozirgi vaziyatni har tomonlama tahlil qilish;tashkilotning belgilangan maqsadlarini batafsil bayon qilishni va ularni alohida tarkibiy bo‘linmalar va ijrochilarga etkazishni taʼminlaydi; individual ishlarni bajarish ketma-ketligi va muddatlari muvofiqlashtiriladi; tarkibi aniqlanadi zarur resurslar,amalga oshirilayotgan loyihalar tarkibi belgilanadi;vazifalar ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanadi;harakatlar strategiyasi ishlab chiqilmoqda, zarur rejalar va dasturlar.har bir davr uchun belgilangan vazifalarning bajarilishi taʼminlanadi.
Tashkilot funksiyasi. Rejalashtirilgan maqsadlarga erishish uchun real sharoitlarni yaratish uchun mo‘ljallangan.Ushbu boshqaruv funksiyasi yordamida korxonani rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategiyani amalga oshirish uchun belgilangan rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarning bajarilishi taʼminlanadi.
Buning uchun sizga kerak:
Zarur resurslar va ijrochilar tarkibini yaratish; vazifalarni taqsimlash, zarur xodimlar, mablag‘lar, jihozlar bilan taʼminlash, sarf materiallari, binolar;ijrochilarning ishini o‘z vaqtida muvofiqlashtirish, ishtirokchilar o‘rtasida hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, nazorat va o‘zaro axborotni taʼminlash.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish korxonaning tashkiliy tuzilmasini yaratish orqali amalga oshiriladi.
Shunday qilib, tashkilotning funksiyasi barcha elementlarning vaqt va makonda oqilona kombinatsiyasini taʼminlaydi ishlab chiqarish jarayoni qabul qilingan rejalashtirilgan qarorlarni eng samarali amalga oshirish maqsadida.
Motivatsiya funksiyasi. Rejalarda belgilangan maqsadlarga erishish uchun xodimlarni samarali ishlashga undashga qaratilgan tadbirlar. Buning uchun ular iqtisodiy va maʼnaviy rag‘batlantirilib, xodimlarning ijodiy salohiyatini namoyon etishi, o‘z-o‘zini rivojlantirishi uchun shart-sharoit yaratilmoqda.
Nazorat funksiyasi. Boshqaruv tsiklini yakunlaydi va shu bilan boshqa barcha funksiyalarning samaradorligini kafolatlaydi. Kuzatuv paydo bo‘lgan muammolarni jiddiy muammolarga aylanishidan oldin aniqlash va hal qilish uchun zarur. Shuningdek, nazorat funksiyasi muvaffaqiyatli faoliyatni rag‘batlantirish uchun ishlatiladi. Nazorat jarayoni agar tuzatishlar kiritishdan iborat erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli farq qiladi.
Boshqaruv funksiyalari – bu maxsus texnika va usullar, shuningdek, tegishli ishlarni tashkil etish bilan amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatining o‘ziga xos turi.
Ko‘rib turganingizdek, menejment mazmunini tashkil etuvchi asosiy komponentlardan biri funksiyalardir. Shunday qilib, u yoki bu nisbatan sodda ishlarni bajarish uchun, natijada nima olishingiz kerakligini, biznesni qanday tashkil etishni, uni amalga oshirishni rag‘batlantirishni va nazorat qilishni oldindan aniqlash kerak. Bu nazorat funksiyalari. Vaqt o‘tishi bilan boshqaruv usullari takomillashgan bo‘lsa-da, asosiy boshqaruv funksiyalari nisbatan o‘zgarishsiz qoldi.
Har bir boshqaruv funksiyasi muayyan boshqaruv jarayonining doirasi bo‘lib, muayyan obʼEkt yoki faoliyat turini boshqarish tizimi yagona boshqaruv tsikli bilan bog‘langan funksiyalar to‘plamidir.
Boshqaruv funksiyalarini o‘rganishga texnologik yondashuvning mohiyati shundan iborat.
Nazariyaning rivojlanishiga egalik qiluvchi Anri Fayol boshqaruv, yigirmanchi asrning boshlarida Maʼmuriy jarayonning beshta boshlang‘ich funksiyasi yoki elementlarini aniqladi: oldindan ko‘rish, tashkil etish, buyruq berish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish. Ammo ko‘pincha ular faqat to‘rtta boshqaruv funksiyasi haqida gapirishadi – rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya va nazorat.
Rossiya menejmenti kontseptsiyasi rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish va tartibga solish, rag‘batlantirish, nazorat qilishning o‘zaro bog‘liq funksiyalarini bajarish jarayoni sifatida bir qator boshqaruv nazariyalarini, xususan, maktabni birlashtirdi. Ilmiy boshqaruv, maʼmuriy nazariya, ehtiyojlarning rivojlanishi va paydo bo‘lgan motivatsiya nazariyasi asosida odamlarning xattiharakatlaridagi tendensiyalarni o‘rganadigan xatti-harakatlar maktabi. Keyingi rivojlanishda boshqaruvning tizimli va vaziyatli yondashuvlar metodologiyasini, sotsiologsik tadqiqotlar, iqtisodiymatematik usullar va modellashtirishni qo‘llash natijasida boshqaruvning jarayon modeli takomillashtirildi va kengaytirildi, chuqurlashtirildi.
Boshqarish funksiyasi – alohida vazifalar to‘plami bilan tavsiflangan va maxsus texnika va usullar bilan amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatining yo‘nalishi yoki turi.
Boshqarish funksiyalarining asosiy xususiyatlari:
· Bitta boshqaruv funksiyasi doirasida bajarilgan ish tarkibining bir xilligi;
· Ushbu ishlarning maqsadga yo‘naltirilganligi;
· Bajarilishi kerak bo‘lgan alohida vazifalar to‘plami.
Boshqaruv funksiyasi aniq ifodalangan tarkibga (funksiyalar doirasidagi harakatlar majmuasiga), amalga oshirish jarayoniga (funksiyalar doirasida amalga oshiriladigan harakatlarning mantiqiy ketmaketligiga) va uning tashkiliy ajratilishi tugallangan tuzilishga ega bo‘lishi kerak.