Birinchi qism

Savol va topshiriqlar
1. Radif haqida ma’lumot b
е
ring. 
2.  Bu  istilohning  atalishi  bilan  she’rdagi  o‘rni  va  vazifasi  o‘rtasida  qanday 
bog‘liqlik bor?
3. Radifning qo

 yaga bog‘liq jihatlarini tushuntirib b
е
ring.
4. Radifning turlarini sanang.
5. Radifning she’riy janrlar bilan aloqadorligi aynan nimalarda ko‘rinadi?
TUYUQ  VA  TAJNIS
T u y u q   –  lirik  janr.  U  arabiy  va  forsiy  adabiyotda  yo‘q. 
Bu  janr  namunalarini  faqat  turkiy  she’riyatdagina  uchratamiz.
Tuyuqlar  aslan  turkiy  xalqlar  og‘zaki  adabiyoti  ta’sirida 
shakllangan,  takomil  topgan.  Keyinchalik  yozma  adabiyotga 
o‘tib,  muayyan  qoidalarga  bo‘ysungan,  talablari  qat’iylashgan.
Bir  necha  adabiy-badiiy  talab  tuyuq  janrining  asosiy  qoi-
dasiga  aylangan:
Tuyuq,  albatta,  to‘rt  misradan  iborat  bo‘lishi  kerak. 
Tuyuq  misralari,  xuddi  ruboiydagi  kabi, 
a-a-a-a
  yoki 
a-a-b-a 
tarzida  qo

 yalanishi  zarur.
Tuyuq,  albatta,  ramali  musaddasi  mahzuf  (yoki  maqsur) 
vaznida,  ya’ni  «
foilotun–foilotun–foilun
  (yoki 
foilon
)»  tarzida 
bo‘lishi  shart.  Taqte’si:  –  V  –  –  /  –  V  –  –  /  –  V  –  (yoki 
V  –  ~). 
Tuyuqda  qo

 yaga  olingan  so‘zlar,  albatta,  tajnisli  bo‘lishi, 
ya’ni  omonim  so‘zlardan  yoki  shakldosh  so‘zlar  turkumidan 
tashkil  topishi  darkor.
Ilgari  tuyuqlar  janrning  ana  shu  talablaridan  dastlabki  uchta-
siga  javob  bergan,  xolos.  Lekin  keyinchalik  janrning  to‘rtinchi 
sharti  yuzaga  kelgan.  Shu  tariqa  tuyuqlarni  tajnissiz  tasavvur 
qilib  bo‘lmay  qolgan.
T a j n i s   –  badiiy  san’atlardan  biri.  Lug‘aviy  jihatdan 
jins-
dosh, 
ya’ni 
shakldosh 
degan  ma’noni  anglatadi.  Bu 
nutqda 
shakli  bir  xil,  ammo  ma’nosi  har  xil  so‘zlar  yoki  so‘zlar  tur-
kumini  qo‘llash, 
degani.
Ammo  bu  san’atni  oddiygina  qilib, 
omonimlar  ishlatish 
ekan-da, 
deb  hisoblamaslik  kerak.  Chunki  omonimlar  –  tilda 

---

96
qat’iylashgan  shakldosh  so‘zlar.  Tajnisni  yuzaga  keltirish  uchun 
esa  muallif  bir  necha  so‘zlar  ishtirokida  ohoriy  (original,  ya’ni 
birmartalik)  shakldoshliklar  yaratishi  mumkin.  Masalan, 
ul  Oy, 
u  loy,  uloy  (ulay)
  so‘z  birikmalari  tilda  o‘zaro  omonim  emas. 
Shoir  she’rda  bularni  shunday  qo‘llaydiki,  natijada  bir  gal 
ul 
Oy  (u  Oy)
,  boshqa  safar 
u  loy, 
uchinchi  ko‘rinishda  esa 
uloy 
(ulay)
  ma’nolarini  anglatadi.  Shundan  ifoda  go‘zalligi  kelib 
chiqadi.  O‘quvchi  yo  tinglovchi  shuurida  ajib  bir  badiiy  zavq 
paydo  bo‘ladi.
Turkiy  tillar,  jumladan,  o‘zbek  tili  –  tajnis  yaratish  uchun 
juda  katta  imkoniyatlarga  ega.  Hatto,  tilimizdagi  shu  qulaylik 
adabiyotimizda  tajnis  ishlatish  shart  qilib  qo‘yilgan  alohida, 
maxsus  bir  janrning  paydo  bo‘lishiga  olib  kelgan.
Tuyuq    –    shunday  janr.  Unda  qo

 yaga  olingan  so‘z  yoki 
so‘zlar  turkumi  o‘zaro  shakldoshlik  paydo  qilishi  shart.
Lut

 yning  mana  bu  tuyug‘i  qo

 yasida  tajnis  bo‘lib  kelgan 
so‘zlarni  ko‘rib  o‘taylik:
Ko‘ngluma  har  yonki  boqsam, 
dog‘i  bor, 
Har  necha  dardimni  desam, 
dog‘i  bor.
 
Qilcha  tanga  bori  ishqing  yor  edi, 
Bir  sori  bo‘ldi 

 roqing, 
dog‘i  bor.
Birinchi  misradagi 
dog‘i  bor
  so‘zlari  ko‘ngildagi  dog‘ni  
ko‘zda  tutadi.  Ikkinchi  misrada  esa  xuddi  shu  so‘zlar 
otashi 
bor
  degan  ma’noni  anglatadi.  To‘rtinchi  misrada  bu  so‘zlar 
yana  (tag‘in)  bor 
ma’nosida  kelgan.
Tajnis  qo

 yaga  olinganda  shuning  o‘zi  qo

 ya  vazifasini 
o‘taydi.  Ya’ni  ma’nosi  har  xil  bo‘lgani  uchun  bu  yerda  tajnisli 
so‘zlarning  takrorlanishi  qo

 ya  o‘rnida  qabul  qilinadi.
Shoir  tajnisda  aynan 
bor 
so‘zi  mavjudligidan  foydalanib 
uchinchi,  ya’ni  qo

 yasiz  misrada  ham  ataylab 
bori
  so‘zini 
qo‘llaydi.  Zimdan  bu  kalima  bilan  qo

 yadagi  so‘zlar  o‘rtasida 
ham  boshqa  bir  tajnis  yuzaga  keladi.

---

97