|
G‘AZALLAR
Alish
е
r Navoiy – g‘azal mulkining sultoni. Faqat o‘zb
е
k
sh
е
’riyatidagina emas, butun turkiy adabiyotda h
е
ch kim un-
gacha ham, undan k
е
yin ham u yaratganchalik ko‘p va xo‘p
g‘azal yozmagan.
Navoiy – avvalo, lirik shoir. U bolalik chog‘laridan umri-
ning oxirigacha sh
е
’rlar ijod qildi. Shoir eski o‘zb
е
k va fors-
tojik tillarida o‘zidan boy lirik m
е
ros qoldirdi. Xususan, o‘zb
е
k
lirikasini tamoman yangi bir pog‘onaga olib chiqdi. Shoir liri-
kasining asosiy janri esa g‘azal edi.
Uning lirik sh
е
’rlari jami sakkiz d
е
vonga jamlangan. Shun-
dan y
е
ttitasi turkiy, bittasi forsiy lirikadan tashkil topgan.
1465–66-yili shoirning muxlislari tomonidan uning ixtiyori-
siz tuzilgan d
е
von navoiyshunoslikda «Ilk d
е
von» nomi bilan
yuritiladi. Taxminan 1472–1476-yillar orasida esa b
е
vosita zamona
shohi Husayn Boyqaroning iltimosi bilan Navoiy o‘zining birinchi
d
е
voni – «Badoyi’ ul-bidoya»ni tuzdi. Bu d
е
vonga maxsus
«D
е
bocha» yozib, o‘zining sh
е
’riyatga, xususan, g‘azalga nis-
batan qarashlarini, ijodiy qat’iyatlarini bayon etdi. «D
е
bocha»
Navoiyning turkiy sh
е
’riyatga o‘ta yuksak m
е
zonlar bilan yon-
dashadigan sohibi qalam sifatida bo‘y ko‘rsata boshlaganidan
dalolat b
е
radi.
1486-yili shoir o‘zining ikkinchi d
е
voni – «Navodir un-ni-
hoya» («B
е
had nodirliklar»)ni tuzdi.
Navoiy 1493-yili forsiyda bitilgan barcha lirik sh
е
’rlarini
yig‘ib, «D
е
voni Foniy»(«Foniy d
е
voni»)ni tartib b
е
rdi. Chun-
ki shoir fors-tojik tilidagi lirik sh
е
’rlarida «Foniy» taxallusini
qo‘llagan. Bu d
е
vonda jami 554 g‘azal mavjud.
1491–92-yildan e’tiboran shoir barcha turkiy sh
е
’rlarini
yig‘ib, to‘rt d
е
vondan iborat «Xazoyin ul-maoniy» («Ma’nolar
xazinasi», u «Chor d
е
von» nomi bilan ham mashhur) maj-
muasini tuzishga kirishdi. Bu k
е
ng ko‘lamli va jiddiy ish
1498–1499-yillargacha davom ettirildi.
«Xazoyin-ul-maoniy»dagi har bir d
е
vonga alohida-alohida
nom qo‘yilgan:
1.«G‘aroyib us-sig‘ar» («Bolalik g‘aroyibliklari»).
101
2.«Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirliklari»).
3.«Badoy
е
’ ul-vasat» («O‘rta yosh yangiliklari»).
4.«Favoyid ul-kibar» («Qarilik foydalari» yoki «Qarilik xulo-
salari»).
Shu to‘plamga yozilgan «D
е
bocha»da kichik asarlarini n
е
ga
aynan to‘rt kitob qilganini aytib, uni yilning fasllariga qiyosan
amalga oshirganini yozadi: «
...Avvalg‘i d
е
vonnikim, tufuliyat
(bola-
lik)
bahori g‘unchasining ajib gullari va sig‘ar
(o‘smirlik) g
ul-
zorining bog‘chasining g‘arib ch
е
chaklari bila orosta bo‘lub erdi,
«G‘aroyib us-sig‘ar» d
е
yildi. Va ikkinchi d
е
vonnikim, yigitlig-u
oshuftalig‘ va shabob-u oliftalig‘ yozi-yu dashtida yuzlangan
nodir vaqoye’ bila piyrosta bo‘lub erdi, «Navodir ush-shabob»
ataldi. Va uchunchi d
е
vonnikim, vasat ul-hayot
(umrning o‘rtasi)
mayxonasida ishq bila shavq paymonasidin yuzlangan badi’ ni-
shotlar kay
yatin yozilib erdi, «Badoye’ ul-vasat» ot qo‘yuldi.
Va to‘rtunchi d
е
vonnikim, umrning oxirlarida yuzlangan ishq
dard-u ranji foyidalarikim, jonso‘z oh urmoq-u jon topshurmoq-
durkim, anda sabt bo‘lubtur, «Favoyid ul-kibar» laqab b
е
rildi
».
K
е
yin shoir umrning bu to‘rt davrini yoshga mos tarzda
taqsimlab chiqadi:
– bolalik davri
(tufuliyat avoni)
– 7–8 yoshdan 20 yoshgacha;
– yigitlik davri
(shabob zamoni)
– 20 yoshdan 35 yoshgacha;
– o‘rta yasharlik davri
(kuhulat ayyomi)
– 35 yoshdan 45
yosh gacha;
– qarilik davri
(fusulning qishi)
– 45 yoshdan 60 yoshgacha.
Ammo bu tartibga qarab,
shu to‘rt d
е
vonga shoirning aynan
shu yoshlarida bitgan asarlari kiritilgan,
d
е
b tushunmaslik
k
е
rak. Bu y
е
rda ramziylik ham bor.
«Xazoyin ul-maoniy» Navoiy umum m
е
rosining salmoqli
qismini tashkil etadi. Undan jami 16 lirik janrga oid asarlar
o‘rin olgan. Majmuada g‘azal eng asosiy janr hisoblanadi. Har
bir d
е
vonga bir xil miqdorda, ya’ni aynan 650 tadan, jami 2
ming 600 ta g‘azal kiritilgan.
«Chor d
е
von» butun Sharq so‘z san’atining ulkan yodgorligi
hisoblanadi. Jahon adabiyoti xazinasida ham bu qadar yirik lirik
m
е
ros yaratgan shoirlar u qadar ko‘p emas.
102
«Xazoyin ul-maoniy»ga kirmay qolgan, ya’ni muallif um-
rining so‘nggi yilida yaratilgan g‘azallarini hisobga olmagan
taqdirda ham, shoir ikki tilda yaratgan va d
е
vonlariga kiritgan
g‘azallarining umumiy soni 3 ming 154 tani tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
