|
«Agar, –
deydi O‘gdulmish,
– arslon itlarga bosh
bo‘lsa, itlar arslonga aylanadi, lekin it arslonlarga yetakchilik
qilsa, arslonlar itlar kabi bo‘lib qoladi».
Beklik mustahkam bo‘lishi uchun to‘rt narsaga – birinchi-
si, kuchli lashkarga; ikkinchisi, kuchli lashkarni saqlash uchun
ko‘p boylikka; uchinchisi, ko‘p boylikni to‘plash uchun badavlat
xalqqa; to‘rtinchisi, boy-badavlat xalqqa ega bo‘lish uchun ado-
latli siyosat yuritishga katta ehtiyoj bor.
Bek, o‘zida shunday ko‘p fazilatlarni kamolga yetkazishi bilan
birga, mana bu besh illatdan ehtiyot bo‘lmog‘i zarur: birinchisi –
shoshqaloqlik, ikkinchisi – ochko‘zlik, uchinchisi – jaholat (aql
bilan emas, jahl bilan ish ko‘rish, bilimsizlik), to‘rtinchisi – bu-
zuq fe’llilik, beshinchisi – yolg‘onchilik.
Yuqorida qayd etilgan sifatlarni o‘zida shakllantirgan, sanal-
gan illatlarni o‘zidan forig‘ aylagan kishigina sarvar, ya’ni bosh-
liq, yetuk va komil bo‘ladi. Rahbar har tara
ama boshqalardan
ustun bo‘lmog‘i darkor.
Bobning tub mohiyatida yotgan masala – bugun uchun
ham juda dolzarb. Hozirgi zamonda boshqaruv ilmi, rahbarga
qo‘yiladigan talablar mukammal bir ilm darajasiga ko‘tarilgan.
Bu masalalar o‘zbek adabiyotida bundan o‘n asrlar ilgari shu
darajada tahlil etilganining o‘zi jahon tamadduniga xalqimiz
nechog‘li buyuk hissa qo‘shganini yana bir karra isbotlab tu-
ribdi.
Shuning uchun ham G‘arb dunyosi Sharq didaktik adabiyoti-
ga juda-juda qiziqadi. Shuning uchun ham «Qutadg‘u bilig»ni
Yevropa olimlari atro
icha o‘rgangan, o‘z tillariga tarjima qil-
gan. Bunday ilmiy-adabiy qiziqish hamon qizg‘in davom etyapti.
Asarning tili bugungi o‘quvchi uchun to‘la tushunarli emas,
albatta. Shuning uchun
lologiya fanlari nomzodi Qayum Ka-
rimov uni baytma-bayt bugungi o‘zbek tiliga ilmiy tabdil qil-
gan. Filologiya fanlari doktori, professor Boqijon To‘xliyev esa
69
dostonni she’riy yo‘l bilan ommabop qilib o‘zbekchalashtirgan.
Ada biyotdan 8-sinf uchun darslik-majmua (2001) tuzgan
lolo-
giya fanlari doktori, professor Akrom Kattabekov, pedagogika
fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshev,
lologiya fan-
lari doktori, professor Hamidulla Boltaboyevlar ham doston
matnini soddalashtirib tushuntirishga tutungan.
Biz muhtaram o‘quvchilarimiz manfaatlarini hisobga olib,
baytlar mazmunini bugungi tilda bayon etishda ana shu nasriy
bayonlardan ijodiy foydalandik.
Dostonning tili shoir badiiy mahoratidan dalolat beradi.
Asarda aruz vazni qoidalariga qat’iy amal qilinadi. Jami 6
ming 409 baytli katta bir asarni boshdan-oxir bir vaznga solib
yaratish XI asrning turkiy adabiyoti uchun juda ulkan jasorat
va yangilik edi. Chunki bu borada hali unchalar katta aruziy
an’analar shakllanib ulgurmagan edi.
Qo
yalarda, asosan, turkiy so‘zlar qo‘llanishi ham doston-
ning butun o‘zbek adabiyoti tarixidagi o‘ziga xos badiiy o‘rni
borligidan dalolat beradi. Misol uchun quyidagi baytlar qo
-
yalariga diqqat qilaylik:
Bu beglik iginga o‘ti o‘g
bilik
,
Uqush birla emla, ey qilqi
silig
.
Biliglig uqushlug‘ kerak beg
tetig
,
Anin qilsa o‘tru iginga
etig
.
Biliglig uqushlug‘ bo‘gu elchi
beg
,
Ekigun ajunda bo‘lur o‘rni
yeg
.
Biroq dostonda shu singari to‘q qo
yalar ko‘p uchrasa-da,
bu borada, o‘zbek xalq og‘zaki she’riyatida bo‘lgani kabi, qu-
yidagilarga o‘xshash och qo
yalar ham bemalol qo‘llanaveradi:
Eki neng turur elka bag‘i
beki,
Biri saqliq ul, bir to‘ru el
ko‘ki,
–
yoki:
Bu erdi, ey elig, mening
bilmishim,
Munuqi o‘tundum senga
uqmishim,
–
70
yoki:
Mengilig qayu ul, menga ay
yera,
Kishi qutlug‘i kim kishilar
ara?
–
yoki:
Yuraklig yuraksizka bo‘lsa
bashi,
Yuraklig bo‘lur o‘tru tekma
kishi.
Ba’zan, hatto, vaznning mukammal, ya’ni bexato, saktasiz
qo‘llanganigagina suyanib, misralarni vazn jihatidan mos-u, le-
kin o‘zaro ohangdosh bo‘lmagan so‘zlar bilan ham yakunlay-
veradi:
Qiling edgu erdam kerak ming tuman,
Ati edgu bo‘lsa, tutunsa bodug‘, –
yoki:
Kishi yalg‘aninda tilama vafa,
Bu bir so‘z sinamish o‘kush yilqi ul, –
yoki:
Ukush, o‘g, bilig kimda bo‘lsa tugal,
Yavuz ersa, kad te, kichik ersa, o‘g.
Holbuki, mumtoz she’riyatimizning keyingi davrlarida bun-
day och qo
yalar ishlatilmaydigan bo‘la bordi.
Radif qo‘llaganda ba’zan shoir, shu ohangdoshlik bayt uchun
yetarli, deb hisoblab, radifdan oldin qo
ya keltirib o‘tirmaydi:
Aqi bo‘l, bag‘ishla, ichur ham yetur,
Qali eksusa ur yana al yetur.
Turkiy tilimiz shakldosh (omonim) so‘zlarga boyligi bilan
ajralib turadi. Yusuf Xos Hojib shu imkoniyatdan ham unumli
foydalangan. Masalan:
Qilinch edgu erdan kerak ming
tuman,
Aning tutsa el kend, ko‘tursa
tuman.
Baytning birinchi misrasida
«tuman»
so‘zi raqamni angla-
tib kelgan. Eski tilimizda bu hozirgi tushunchadagi o‘n ming-
71
ni bildirgan,
«ming tuman»
esa aynan o‘n millionni anglata-
di. Ikkinchi satrda kelgan
«tuman»
so‘zi bo‘lsa tabiat hodisasi
bo‘lgan tuman (zulmat, qorong‘ilik) ma’nosida kelgan. Shuning
uchun bu bayt mazmuni quyidagicha bayon etildi:
«Erdan ezgu
xulq va ming tuman hunar lozim, U shu hunarlari bilan elni
boshqarib, zulmatni ko‘taradi».
Shu tahlillardan ham ko‘rinib turibdiki, «Qutadg‘u bilig»
dostoni o‘z davrining badiiy mahsuli hisoblanadi va unda o‘sha
zamondagi turkiy she’riyatning eng muhim xususiyatlari har
tara
ama aks etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
