Birinchi ma’ruza

maksimal mahsulot ishlab
chiqarishni
ta’minlovchi sharoitlar vujudga keltirish optimal hisoblandi. «Qanday qiymat bilan» bu
masalaga erishishiga e’tibor berilmaydi. Bunday optimal kriteriyni tanlash mahsulotni
«har kancha qiymatga tushsa ham» ishlab chiqarishni ko’paytirish (qo’shimcha
sarfiyotlarni hisobga olmasdan), yoki metall sarfini kamaytirish (umuman kapital
mablag‘larni kamaytirish), boshqa ko’rsatkichlar ortishini hisobga olmasdan (masalan
energetik sarfiyotlarni) mo’ljallangan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishni tashkil
qilish bu yechimni tula oklaydi. Birok bu o’sish tashqaridan energiya istemolini
ko’paytirib, shuningdek kimyoviy reaksiya energiyasidan foydalanishni yomonlashtirib
yuboradi (ya’ni tashqariga beriladigan energiya miqdorining kamayishi yoki sifatini
yomonlashuvi sodir bo’ladi). Demak, umumiy sarfiyotlarda energiya sarfi ulushi
ko’pincha katta bulganligi uchun umuman shunga uxshash optimizatsiyalash salbiy
iqtisodiy samara berishi ham mumkin.
Ko’pchilik hollarda energetika jarayoni taxlili texnologiya ishlanmasi dasturiga
kirmaydi. Kimyogar texnologlar
kimyoviy va fazoviy
muvozanat, jarayon kinetikasini
urganib,
«Mahsulotni maksimal chiqishini
», «
mahsulotni maksimal ajratib olish»ni,
«xom ashyodan maksimal darajada foydalanish»ni
ta’minlovchi shartlarni
ta’riflaydilar va ko’pincha shu bilan chegaralanadilar. Energetika jarayoni masalasiga
kelganda odatda tadqiqot sifatida urganmaydilar, yoki bu masala energetika
mutaxassislariga tegishli masala deb hisoblaydilar. Birok, asosan energetik yo’qotmalar
ko’pincha bevosita texnologik jarayonlar bilan bog‘lik bo’ladi (garchi, shubxasiz,
energetik jihozlarning takomillashganligiga ham bog‘lik). Bu xollarda asosiy energetik
sarfiyotlarni kamaytirish rezervi texnologiya takomillashuvida yashirinib yotadi,
kimyoviy mahsulot va energiya ishlab chiqarishidan kompleks foydalanishni hisobga

---

KIRISH. «KIMYOVIY ISHLAB CHIQARISH ENERGOTEXNOLOGIYASI» FANINING
PREDMET, VAZIFALARI VA UNING MOHIYATI, RIVOJLANISHI.
Yuldashev X.X.
4
olib texnologiyani optimallashtirish zarurati aniklanadi. Bunday masalani faqat
mutaxassis kimyogar-texnologlar xal qilishi mumkin. Biroq, buning uchun ular bu
masalalarni echish uchun mos keladigan usullar bilan kurollangan bo’lishlari kerak.
Bu kursning maqsadi kimyoviy texnologiyada energiyani tejashning nazariy
asoslarini va usullarini yoritib berish, talabalarni bu usullarni qo’llashni amaliy natijalari
bilan tanishtirishdan iborat. «Kimyoviy ishlab chiqarish energotexnologiyasi» kursining
asosiy maqsadi bo‘lajak bakalavr mutaxassislarga issiqlik texnikasi hamda,
energotexnologiyaning nazariy asoslarini o‘rgatish. Kimyo sanoatida qo‘llaniladigan
pech va qurilmalarning tuzilishi, ishlash tartibi haqida tushuncha berish, yoqilg‘i yonish
jarayoni, moddiy va issiqlik balanslarini tuzish, energatexnalogik tizimlar va energetik
balanslarning taxlili bo‘yicha yetarlicha bilim va ko‘nikmalar berishdir.
«Kimyoviy ishlab chiqarish energotexnologiyasi» fanining zimmasida – bo‘lajak
mutaxassislarga texnologik ob’ektlarda issiqlikni generatsiya qilish, energotexnologik
kombinatsiyalash, issiqlik sxemalarini muvofiqlashtirish, ikkilamchi energiya
resurslaridan to‘g‘ri foydalanish jarayonlarining energetik effektini baxolash va issiqlik
yo‘qolishini kamaytirish kabi vazifalar mavjud.
Ushbu kursni o‘rgansh asosan fizika, amaliy matematika, noorganik, organik va
fizikaviy kimyoviy texnalogiyaning jarayonlari ia uskunalari kabi umumtexnik fanlarga
tayanadi.
Energiyani tejash masalasini yechishning ilmiy asoslarini termodinamika
(energiyaning aylanishini o’rganadigan fan) aniqrog‘i termodinamik analiz beradi.
Uning mazmuni termodinamikaning ikkala qonunlaridan kelib chiqadi. Taxlil usullari
esa texnikaviy termonidamika adabiyotlarida batafsil yoritilgan. Odatda muhandis-
texnolog mahsulotni maksimal chiqishini yoki mahsulotni maksimal darajada ajratishi
rejimlarini tanlashda, texnologik rejim va texnologik sxemani, energetik sarfiyotlarni
hisoblashda fazoviy va kimyoviy muvozanatlardan foydalanadi. Biroq, energetik
sarfiyotlarni kamaytirish uchun mo’ljallangan termodinamik taxlil ko’pchilik kimyogar
texnologlarga tanish emas. Shuning uchun, tabiiy, energetik sarfiyotlarni kamaytirish
usullarini qidirish uchun termodinamik taxlilning imkoniyatalaridan foydalanilmayapti.

---

KIRISH. «KIMYOVIY ISHLAB CHIQARISH ENERGOTEXNOLOGIYASI» FANINING
PREDMET, VAZIFALARI VA UNING MOHIYATI, RIVOJLANISHI.
Yuldashev X.X.
5
Xakikatan ham, muhandislar ko’p ideyalarga (fikrlarga) ichki xis bilan sezib yoki katta
amaliy tajriba orqali keladilar. Biroq, «termodinamik usul bilan fikrlash»ni bilmaslik
energetika nuqtai nazaridan oqilona texnik jarayonlar bilan bir qatorda ma’qul
bulmagan jarayonlar yaratib quyishlari ham mumkin. Ushbu fanda barpo etilayotgan
jarayonning xohlagan bosqichida ya’ni loyihalashdan boshlab mavjud ishlab turgan
sanoat agregatlarining takomillashuvigacha termodinamika qonun va usullaridan
foydalanishning sersamarali ekanligi ko’rsatiladi.
Termodinamikaning birinchi qonuniga asosan klassik energetik balansning o’zi
ham energetik yo’qotmalarning bir qator manbalarini ochish va ularni kamaytirishning
texnik usullarini yaratishga imkon beradi. Biroq termodinamikaning ikkinchi qonunini
ishlatish esa to’laroq va aniqroq, asosan juda ham samarador ma’lumotlar beradi.
Yangi texnologik sxemalar, yangi aralashmalarni ajratish usullari, yangi tipdagi
kimyoviy reaktorlar va issiqlik almashtirgich apparatlar, yangi katalizatorlar va
absorbentlar, texnologik jarayonlarni jadallashtirish usullari kabilarni yaratish uchun
ilmiy-tadqiqot ishlarini yo’nalishini tanlashda termodinamik taxlil asos bo’ladi. Oddiy
usullardan tortib, (issiqlik almashtirgichlarning sirtini ko’paytirish singari) to eng
muhim o’zgartirishlarni texnologiyaga kiritishgacha qaytmaslik va aniq kimyoviy,
massa almashinuv va issiqlik almashinuv jarayonlarida to’la termodinamik tahlil
energetik sarfiyotlarni kamaytirishning turli texnik yo’llarini topishga imkon beradi.
Hozirgi kunda past energiya sarfiyotli, ko’p komponentli aralashmalarni tozalash
sxemasining nazariyasi va tejamli ishlab chiqarish usullari yaratilgan va turli
variantlardan iborat sxemalar ishlab chiqilgan. Gazlarni tozalashda issiqlik sarfini ancha
kamaytirishga erishilgan absorbsion usullar ishlab chikilgan va sanoatga joriy kilingan.
Turli ko’p tonnali kimyoviy texnologiya mahsulotlari ishlab chiqarishning energiya
texnologik sxemalari keng ommalasha boshladi. Ko’p energiyali kimyoviy jarayonlarga
ammiak ishlab chiqarish kiradi. Bu ko’p tonnali sanoat bo’lib, juda tez sur’atlarda
rivojlanmoqda. Uning tarkibiga kiruvchi bosqichlar boshqa mahsulotlarni ishlab
chiqarishda keng qo’llanadi. Birinchi navbatda metan va uglerod oksidi konversiyasi
bosqichi (ammiakni sintez qilish uchun vodorod va gazni olishda ishlatiladi) va

---

KIRISH. «KIMYOVIY ISHLAB CHIQARISH ENERGOTEXNOLOGIYASI» FANINING
PREDMET, VAZIFALARI VA UNING MOHIYATI, RIVOJLANISHI.
Yuldashev X.X.
6
shuningdek, gazlarni ajratish va olish jarayonlaridir. Zamonaviy ammiak ishlab
chiqarish korxonasi energiya texnologiyaga xarakterli na’muna bo’ladi.