Birinchi jahon urushiga tayyorgarlik hamda birinchi jahon urushi boshlanishi XIX asr oxiri — XX asr boshlari-da keskinlashgan dunyoni qaytadan bo'Iib olish uchun bo'lgan kurash Yevropa davlatlarining ikki guruhi shakllanishiga olib keldi. Birinchi guruhda Germaniya boshchiligidagi Avstro-Vengriya, Turkiya va Bolgariya bor edi. Ikkinchi guruhga esa Angliya, Fransiya va chor Rossiyasi kirgan edi. Keyinroq unga Italiya, Yaponiya, Amerika Qo'shma Shtatlari va boshqa davlatlar qo'shildilar. XX asr boshlarida vujudga kelgan kuchlarning yangicha o'zaro nisbatiga mos ravishda yangi jahon tartiblarini qaror toptirish uchun kurash borar edi. Bu shiddatli va ayovsiz kurashning o'ziga xos xususiyati shunda ediki, u milliy manfaatlar uchun emas, balki hali bo'lib olimnagan yerlarni qo'lga kiritish uchim intilayotgan yirik sarmoya egalarining manfaati uchun olib borilmoqda edi. Bu — dunyoni qaytadan bo'lib olish, ulkan daromad va jahon bozorida alohi-da imtiyozlarga ega bo'lish uchun kurash edi. XX asr boshlarida Germaniya qudratli jahon davlatiga aylandi va mustamlaka yerlardan o'z ulushini talab qila boshladi. U Britaniya imperiyasi uchun jiddiy xavfga aylan-di. Kuchli nemiDavlatlarning mazkur ikki guruhi o'rtasida mustamlakalarni bo'lib olish, s dengiz flotining yaratilishi Britaniya imperiyasining mavqeiga ham zarba edi. Nihoyat, Germaniyaning Sharqiy O'rta Yer dengizi mamlakatlariga kirib keiishi va Turkiyada hukmron bo'lib olishi Angliya va Fransiyaning Osiyodagi mustamla-ka yerlariga o'tishida asosiy qatnov yo'li bo'lgan Suvaysh kanalini zarba ostida qoldirar edi. Germaniyaning o'sib borayotgan sanoati hamma joyda ingliz sanoati mahsulotlarini siqib chiqarmoqda, boshqacha qilib aytganda, Germaniya Yevropada yakka hukmroiilikka ochiqdan-ochiq da'vogarlik qilmoqda edi. Bularning ham-masi Angliya va Fransiyani Germaniyaga qarshi birlashishga majbur qildi. Ular Germaniyaning jahon miqyosida yuksalishiga yo'1 qo'ymaslikka intilar edilar. Rossiya va Angliya Tibetning ichki ishlariga aralash-maslikka, uning hududiy butunligini buzmaslikka va u bilan hamkorlikni faqat Xitoy hukumati orqali amalga oshirishga kelishib oldi. 1907-yil bitimi ikkala mamlakatning Osiyodagi keskin ziddiyatlarini vaqtincha bartaraf etdi. Ayni paytda, Germaniya, Avstro-Vengriya va Italiya ishtirokida-gi Uchlar ittifoqiga qarshi Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya tarkibidagi Uchlar kelishuvini yuzaga keltirdi. Urush boshlangach, Italiya betaraf bo'lib turdi. Ammo 1915-yil may oyida Afrikadan mustamlakalar va Bolqondan yer berish, shuningdek, 50 million funt sterling zayom ajratish haqida Antantadan va'da olgach, Uchlar ittifoqi haqidagi shartnomadan chiqdi va 23-mayda Avstro-Vengriyaga urush e'lon qildi. Rossiya asosan Bolqon muammosi keskinlashganligi tufayli Uchlar kelishuviga qo'shildi. Rossiyaning rus-yapon urushida mag'lubiyatga uchraganidan foydalanib Avstro-Vengriya o'zining Bolqon yarim orolidagi ta'sir doirasini kengaytirishga kirishdi. 1908-yilda Avstro-Vengriya Germaniya yordamida Bosniya va Gersegovinanl o'ziga qo'shib oldi. Natijada Serbiya dengiz portlariga chiqolmay, tashqi dunyodan butunlay uzilib qoldi. Bu voqealarga javoban serb xalqi junbushga keldi. Taxt vorisi shahzoda Georgiy boshchiligidagi radikal kuchlar Avstro-Vengriyaga qarshi urush ochishni talab qildilar. Rus hukumati Serbiyani qo'llab-quvvatlar edi. 1912-yili Rossiya homiyligida Avstro-Vengriya va Turkiyaga qarshi Bolqon davlatlari ittifoqi tuzildi. 1912—1913-yillardagi Bolqon urushlari Serbiyaning kuchayishiga sabab bo'ldi va u eng qudratli Bolqon davlatiga aylandi. Bu esa Avstro-Vengriyaning javob harakatlariga hamda Serbiya bilan munosabatlarining keskinlashuviga olib keldi. 1914-yili Bolqon yarim orolida, bir tomondan, Rossiya qo'llab-quvvatlayotgan Serbiya bilan, ikkinchi tomondan, Avstro-Vengriya, Bolgariya va Turkiya o'rtasida urush chiqishi aniq bo'lib qoldi. Ikki mamlakat o'zining barcha harbiy tadbirlarini Germaniyaga qarshi harbiy operatsiyalarni birgalikda amalga oshirishni nazarda tutgan holda rejalashtirishi ta'kidlangan edi. Harbiy-dengiz shtablari o'rtasida imzolangan konvensiyaga ko'ra, Angliya Fransiyaning Atlantika dengizi sohillarini himoya qilishni, fransuz floti esa O'rta Yer dengizida ingliz manfaatlarini muhofaza qilishni o'z zimmasi-ga oldi. Ikkala harbiy ittifoqda ham qurol-yarog'larning yangi turlari yaratildi, o'ta qudratli harbiy kemalar qurildi. Avstriya imperatori Frans-Iosif (1830—1916) ancha keksayib qolgan, hayotining so'nggi kunlarini o'tkazmoqda edi. U mamlakatning so'nggi podshohi bo'lib, deyarli 60 yil hukmronlik qilgan va avtoritar, yakka hukmronlik davlati tarafdori edi. Avstro-Vengriya siyosiy hayoti-da uning jiyani, taxt vorisi ersgersog Frans-Ferdinandning ahamiyati tobora ortib borardi. U Serbiyani tor-mor qilish va bosib olish rejalarini tuzayotgan harbiy partiyaning rahbari edi. 1914-yil iyun oyi so'ngida Frans-Ferdinand Serbiyaga bostirib kirishga hozirlik ko'rayotgan Avstriya qo'shinlarini ko'rikdan o'tkazish uchun Bosniyaga borishga qaror qiladi. Sarayevo shahri bo'ylab sayohati chog'ida Frans-Ferdinand va uning xotini serb armiyasi ofitserlaridan tuzilgan «Qora qo'l» tashkiloti a'zolari tomonidan o'ldiriladi. Berlin va Vena uchun xuddi shunday bahona kerak edi. Boshqa vaziyatda nizoni balki diplomatik yo'1 bilan hal qilsa bo'lardi, ammo sodir bo'lgan bu voqea Germaniya va Avstro-Vengriya uchun qulay paytda urushni boshlash imkoniyatini tug'dirdi. Berlinda Rossiya hali urushga tayyor emasligini bilsalar-da, Rossiya o'zining imkoniyatlarini safarbar qila olishini va ittifoqchilar topa olishini ham yaxshi anglardilar. Avstro-Vengriya hukumati Germaniya hukumati bilan maslahatlashib, 1914-yil 23-iyulda Serbiyaga ultimatum berdi. U o'zini hurmat qiladigan hech bir hukumat qabul qila olmaydigan qo'pol va keskin uslub bilan bitilgan edi. Berlin va Venadagilar xuddi shunday bo'lishiga umid bog'lagandilar. Rossiyaning Avstro-Vengriya va Ger-maniyani tinchlantirishga urinishi natija bennadi. Jang shiddat bilan yaqinlashib kelardi. Urush bombasi Yevropada, uning portlovchi o'zagi esa Sarayevoda edi. Bu bomba nihoyat portladi. 1914-yiI 29-iyulda Rossiya imperatori Nikolay II harbiy safarbarlik haqidagi buyruqni imzoladi. 1-avgust kuni Germaniya ham safarbarlik e'lon qildi va shu kuniyoq Rossiyaga urush ochdi. Rus-german urushi boshlandi. 1914-y 3-avgustda Germaniya Fran-siyaga urush elon qildi. 4-avgustda esa Angliya Germa-niyaga urush e'lon qildi. Jang g'ildiragi shiddat bilan ayla-nib ketdi. 1914-y 23-avgustda Yaponiya Germaniyaga urush ochdi va uning Xitoydagi bir qator yerlarini, shuning-dek, Tinch okeanidagi Germaniyaga qarashli bir qancha orollami egallab oldi. Turkiya kutilganidek Germaniyani qo'llab-quvvatladi. 1914-yil 22-iyulda Turkiya harbiy vaziri shu haqda bayonot berdi. 1914-yiI 2-noyabrda Rossiya, 5 va 6-noyabrda esa Angliya va Fransiya Turkiyaga urush e'lon qildi. Nihoyat, uzoq kelishuvlardan so'ng 1915-yil 23-mayda Italiya Avstro-Vengriyaga urush elon qildi. Birinchi jahon urushi boshlandi. Yarashuvlar haqida gap ham bo'lishi mumkin emas, nizolar qurol kuchi bilan hal etilishi lozim.