Birinchi jahon urushi davrida, xamda 1929-1933 yillardagi iktisodiy va siyosiy inkirozi yillarida Polsha

1918-1939 yillarda POLSHA


REJA :

1. 
   Birinchi jahon urushi davrida, xamda 1929-1933 yillardagi iktisodiy va siyosiy inkirozi yillarida Polsha.
   
2. 
   IkkinchijahonurushiarafasidaPolsha.
   
3. 
   Ikkinchi jahon urish yillarida Polsha.
   
4. 
   Urishning Polsha uchun yakunlari.
   

Foydalanilgan аdabiyotlar

1. 
   Dementyev YU.P. Politika Fransii v Indokitaye i obrazovaniye Indokitayskogo Soyuza (1858-1907) M. 1975 g
   
2. 
   Praktikum po novoy istorii 1870-1917 gg. Sost. N.I.Kochegarova M.1989 g.
   
3. 
   Jelumbovskaya E.V. Krusheniye Vtoroy imperii i vozniknoveniye Tretyey respubliki vo Fransii. M. 1956 g
   
4. 
   Kapustin B.T. Globalno'e problemo' Mirovogo obhestvennogo razvitiya. M. 1991 g
   
5. 
   Vsemirnaya istoriya s drevneyshix vremen do nashix dney. Pod. red. G.B.Poyalka M.1997 g
   
6. 
   Guber A.A., Kim G, Xeyfes A.A. Novaya istoriya stran Azii i Afriki M., 1982
   
7. 
   Istoriya Tropicheskoy Afriki M., 1981 g
   
8. 
   Istoriya stran Azii i Afriki v novoye vremya Uchebnik Redkal F.M. Asamba i dr. M., 1919
   
9. 
   Istoriya Irana M., 19Novaya istoriya Vetnama M., 1980
   
10. 
    Novaya istoriya Kitaya M., 1972
    
11. 
    Razvitiye kapitalizma v arabskom mire M., 1988 g
    
12. 
    Vneshnyaya politika gosudarstva Sin v XVII Nauka 1977
    
13. 
    Chigerov A.I. Ekonomicheskoye razvitiye Indii pered angliyskix zavoyevaniyam, M., Nauka 1965
    

Polsha uch imperiya, ya'ni Rossiya, Avstriya, Vengriya va Germaniya o’rtasida taksimlab olingan edi. Polsha xalki anna shu imperiyalar burjuaziyasi va pomeshchilarning zulmi ostida azob chekdi. Polyak mexnatkashlari jabr-zulmga qarshi kurashdi va kuzgolonlar kutardi. I jahon urushi boshlanganda 1914 avgustdani podsho xukumati Rossiya sostavidagi Polsha korolligiga Germaniya va Avstriya Vengriya sostavidagi polyak yerlarini kushib olish niyatida ekanligini bildirdi. Bu esa Polsha korolligidagi burjua partiyalariga shu jumladan, eng eski burjua partiyasi bulgan nasional demokratik partiyaga ma'kul tushdi.

Germaniya va Avstriya Vengriya 1915 yil yezi va kuzida rus chorizmining urushdagi muvaffakiyatsizligidan foydalandilar. Ularning kushinlari Polsha korolligini akupasiya qildilar. Dekabr oyida Polshada kugirchok xokimiyat organi murakkab davlat soveti tuzildi. 1916 yil noyabrida esa ilgari Rossiya imperiyasi sostavida bulgan polyak yerlaridan iborat «mustakil» Polsha davlati tashqil kilindi.
Urush polyak xalkiga juda katta zarar yetkazdi. Xalk ommasi akupantlar tomonidan yanada kuprok talandi. Ekonomika chukur krizisga uchradi. Polyak xalki uzok yillar xorijiy davlat zulmi ostidan kolib kelganligi va urush okibatlari Polshadagi axvolni va uning xususiyatlarini belgiladi. Xamda sinfiy masalada 8da Avtriya – Venriya va Germaniyada boshlanib ketgan revolyusiyalar Avstriya bilar Germaniyaning Polshadagi okuppasiya tugatishda kata yerdam berdi va Polsha yerlarida revolyusion kurashning kuchayishiga ta'sir kursatdi. Oktabr revolyusiyasining galabasi Polshani asriy milliy zulmdan kutkazdi. Xamda polex xalkining ozod va mustakil bulishini ta'minladi.
Polshaning mustakilligi uchun kurash jarayonida ikki lager: revolyusion lager Bilan kontrrevolyusion o’rtasida kurash keskinlashdi.
Oktabr revolyusiyasidan ruxlangan ilgor polyak ishchilari va kambagal dexkonlar nemis-avtryaliklar akkupantlarga Qarshi Polshaning mustakilligi uchun, shuningdek siyosiy xokimiyatni kulga olish uchun , sosialistik tuzum barpo kilish uchun kurashni kuchaytirib yubordilar.
Revolyusion xarakatlarning kuchayib yuorishi natijasida 1918 yil oktabr oxirida L'vovdagi Garbiy Ukraina xalk respublikasi e'lon kilindi. Ammo Lvovdagi polyak milliy tashqilotlari bunga Qarshi isyon kutardilar. Ular Varshavada yordam suradilar. Konli jangardan sung Lvov ok polyaklar tomonidan ishgol kilindi. Polsha burjuaziyasi va pomehchiklari revolyusion xarakatni bostirish va kapitalistik xarakatni bostirish va kapitalistik tuzumni saklab kolish uchun kurashdilar. Polyak yirik burjua – pomehchik doiralari «kattikkul» xokimiyat urnatishga urindilar. 1917 yilda okkupantlar tomonidan tuzilgan Regent soveti 1918 yil kuzida milliy ozodlik xarakatiga qarshi xokimiyat uchun zur berib kurashdi. Antantaga tayanuvchi polyak burjuaziyasi va pomehchiklarining 1917 yil Parijda tuzilgan Polsha Milliy komitet iva Fransiyadagi polyaklardan tuzilgan , Galler boshlik «Polsha armiyasi» yordami Bilan Antanta Polshani uziga buysundirishga , uni sovet Rossiyasiga Qarshi tayanch punktiga aylantirishga xarakat qildi va 1918 yil oxiridan boshlab polyak burjuaziyasi xarbiy , iktisodiy va moliyaviy yordam kursatdi. Pidsudskiychilarning nayranglari xamda ularning xalk va mamlakat mamlakatlariga zid bulgan siyosati polyak ishchilari va barcha mexnatkashlarning noroziligi kuchaytirib yubordi . 1918 yil 16 dekabrda Polsha va Litva Sosial – demokratik partiyasi bilan Polsha sosialistik partiyasi sudlarining Varshavada s'yezdi bulib utdi, ularning birlashuvi asosida Polsha Kommunistik ishchi partiyasi tuzildi.
Revolyusion xarakatning usishi va Kommunistik partiyaning tuzilishi kontrrevolyusion lagerda nasional-demokratlar va pilsudskiychilarni xokimiyat uchun uzaro mojarolarni bartaraf qilib, uz kuchlarini birlashtirishga majbur qildi. 1919 yil yanvar o’rtasida Morachevskiy xukumati iste'fo berdi. Emigrantlar milliy lagerining lideri AKSH va Fransiya Bilan alokada bulgan nasional-demokrat Paderevskiy boshchiligida koalision, ochikdan-ochik reaksion xukumat tuzildi. Pilsudskiy ilgarigidek Polshaning diktatori bulib kolaverdi. Reaksion kuchlar uz hukmronligini bir muncha mustaxkamlab olib, revolyusion xarakatni bostirishga kirishdilar. Ishchi deputatlari sovetlarining Umum Polsha s'yezdini chakirishdagi urinishlar ung sosialistlarning aybi bilan barbot buldi. Paderevskiy xukumati mamlakatda kamal xolati e'lon qilib, birinchi navbatda kommunislarga revolyuseonerlarga Qarshi jazo choralarini kuchaytirdi. Ishchi sovetlari batamom tarkatildi. Kishloklarga jazo otryadlari yuborildi. 1919 yil 10 iyulda agrar konun kabul kilindi, bu nayrang bilan dexkonlar xarakati ancha zaiflashtirildi. Agrar konun mamlakatning tugri rayonlarida turlicha yer maksimumini , katta yer egaligi xajmini cheklashni kuzga utdi. Lekin buni amalga oshirish, dexkonlarga yer berish yullari kursatilmadi. Konun kambagal dexkonlarni chalgitdi, xolos. Ularga yer va xech kanday yengillik berilmadi.
Shunday qilib, Polsha pomeshchiklari va yirik burjuaziyasi ishchi va dexkonlar xarakatini bostirib , uz hukmronligini mustaxkamlab oldilar va ishchilar sinfiga Qarshi kat'iy xujumga utdilar.
1919 yilning birinchi yarmida revolyusion xarakat vaktincha bostirildi va ishchi deputatlari Sovetlari tor-mor keltirildi. Bunda ung sosialistlar aktiv rol uynadi. Ular kuchlarini bulib yuborish siyosatini yuritib, ishchilar sinfiga va milliy manfaatlarga xonlik qildilar. Shu bilan birga , ishchilar sinfi Bilan dexkonlar ittifoki bulmaganligi va Kompartiyaning zaifligi sababli revolyusion xarakat maglubiyatga uchradi. Sovet Rossiyasi proletariati esa uz mamlakatidagi ogir urush tufayli kardosh polyak proletariatiga yetarli yerdam kila olmadi. Polsha burjua – pomeshchiklari mamlakati bulib koldi. Ishchilarning kulga kiritgan bir kancha yutuklari bekor kilindi. 8 soatlik ish kuni to’g’risida gi konun va ishchilarga doir boshka konunlar kapitalistlar tomonidan tuzildi.
Polsha hukmron finflari Sharkka tomon boskinchilik xarakatlarini avj oldirib yubordilar. Bunda ular Atlanta yerdamiga tayandilar. Xamda K.Kizil Armiya kuchlarining Kolchak va Denikin armiyalariga qarshi, Antanta yurishlarining boshka katnashchilarga qarshi kurashda band bulganidan foydalanib kolganlar. 1919 yil baxori va yozida ok polyaklar Litvaning bir kismini , butun Belorussiyani va Garbiy Ukrainani ishgol qildilar. Polshada millatarizm tobora kuchaydi. 1919 yil kuzida polyak armiyasi 600 ming kishiga yetkazildi.
Polshada kapitalistik stabillashuv ancha kech boshlandi.Chunki mamlakat usha yilning mayida pul reformasi utkazildi.Oldingi marka urniga muomalaga elotiy kiritildi. Bir elotiy bir shvesiya markasiga va ilgarigi bir mln sakkiz yuz ming markaga tenglashtirildi. Lekin chet eldan zayemlar olinganligi narx navo oshib mexnatkashlarning axvoliga ogir ta'sir etgani sababli pul reformasi yaxshi natija bermadi. Garb imperialistik davlatlarining Germaniyaga nisbatan kabul kilgan Daues plani Polshaga xam qarshi karatilgan plan bulib uning stabillashuviga tuskinlik kilar edi. Polsha ekonomikasini asta sekin Germaniya kapitalining kushimcha kismiga aylantirish maksadida boj urushi boshlangan edi. German imperialistlari Polsha Germaniya chegaralarini kayta kurib chiqish va bir kancha territoriyalarni talab kilmokda edilar. 1925 yilgi Lokarmo konferensiyasi katnashchilari Polshani kelgusida Germaniyaning SSSRga xukum kilishi uchun tulanadigan xak deb shu xukum uchun bir koridor deb xisobladi. Polsha hukmron doiralari Lokarno bitimlarini ma'kulladilar , lekin SSSR bilan yakinlashishini mutlako istamadilar. Ular 1925 yilda sentabrida SSSR ning Sovet – Polsha siyosiy va iktisodiy hukmronligini urnatish to’g’risida gi takliflarini rad etdilar.
1926 yil 12-13 mayda Pilsudskiy kushinlari Varshavani ilgor etib , fashistik tuntarish qildi va «sanasiya» rejimi - fashistik diktatura urnatdi. Eng reaksion eng agressiv burjua – pomeshchiklar tudasi xokimiyat tepasiga chikib oldi. Pilsudskiychi Mossisiy prezident qilib , Bartel bosh ministr qilib «saylandi» . Mossiskiy 1939 yilgacha prezidentlikka koldi. Pilsudskiyning uzi kurolli kuchlarning bosh inspektori lavozimi egalladi , va u amalga Polshaning diktatori bulib koldi.
Fashistik tuzum urnatilishi Polsha imperializmining kuchsiz ekanligini , shuningdek ishchilar xarakatining xam xavfli zaifligini kursatdi . 1926 yil maydagi fashistik tuntarish vaktida Komunistik partiya ommani pilsudiyskiylikka qarshi kurashga chakirmadi va bilan xatoga yul kuydi. PKP fashizm xavfiga yetarli baxo bera olmadi .Komintern yerdami bilan Kompartiya bu xatolarni tezda bartaraf qildi.
Jahon imperializmi Polshadagi vokealardan fashistik tuntarishdan tula mamnun buldi va polyar fashistlarini kullab kuvvatladi. Polyak fashizmi esa iktisodiy va moliyaviy jixatdan xam zaif edi.
Kisman stabillashuv yillarida Polshaning Chet elga avvalo AKSH ga karamligi kuchayib borgan .Chet el monopoliyalarining Polsha aksiyali jamiyatlaridagi kapitali tobora oshdi. Ular yiliga Polshadan 400 mln elotiyga yetkazib va undan xam kuprok foyda olib turdilar. Mamlakat ekonomikasiga juda katta zarar yetkazdilar . Mexnatkashlar va polyak bulmagan millatlar xisobiga ekonomikaning kisman jonlanishi polyak fashizmining reaksion ichki va avantyuristik antisovet tashqi siyosati urush xafining kuchayganligi xalk ommasining noroziligini kuchaytirib yubordi. Pilsudskiychilarning bir necha partiya va gruppalardan tuzgan «Xukumat bilan xamkorlik kilish partiyasiz bloki» 1928 yil martida bulgan Seyem saylovlarida tamomila muvafakkiyatsizlikka uchradi. Xukumatga nisbatan oppazisiyada bulgan burjua va mayda burjua partiyalari saylovlarda kup ovoz olib seyemda aksariyatni tashqil qildi.
Polshada 1928 yilning oxiridayek iktisodiy krizis belgilari kurina boshladi.1929 yilning kuziga kelib krizis boshlanib ketdi.Iktisodiy krizis xalk xujaligining xamma tarmoklarning chulgab oldi. Mamlakatning kolokligi feodal koldiklarning saklanganligi va Polshada Chet el monopoliyalarining Polshani eksplutasiya kilish tufayli bu yerda iktisodiy krizis ancha ogir buldi va uzokka chuzildi. Polsha imperializmining parazitligi kuchaydi. Krizis yillarida sanoat ishlab chikarishi 46 pros. Ga kiskardi , ishsizlar soni 1 million kishiga yetdi. Kishloklarda million –million kishilar nochor ishsiz va kashshok bulib koldi va 8-9 milliondan iborat «ortiqcha odamlar» armiyasi vujudga keldi. Tashqi siyosatda SSSR ga qarshi siyosat tufayli katta armiya saklab turish xarajatlari mamlakatning moliyaviy axvolini yanada yosonlashtirib .zayemlar chikarilib xalk orasida majburan tarkatildi. Bularning ogirligi bari mexnatkashlar ustiga tushdi. Krizisning ogir okibatlari tufayli ishchilar dexkonlar va milliy ozodlik xarakatining yangi tulkini boshlanib ketdi. Kommunistik partiyaning U se'zdi partiyaning goyaviy ta'sirini tashqiliy tomondan mustaxkamlash fashizmga qarshi ommaviy kurashni kuchaytirishga katta e'tibor berdi.Kishloklarda , ayniksa Garbiy Ukraina va Garbiy Belorussiya yerlarida kambagal dexkon va batraklarning revolyusion milliy ozodlik xarakatlari kutarildi. Soliklarni tulashdan karz badaliga molk-mulkni sotishdan bosh tortilar .Yuborilgan jazo otryadlari bu xarakatlarni bostira olmadi. Dexkonlar pomehiklarning uylariga ut kuydilar, yer mulklarini egallay boshladilar .1932 yil yezida revolyusion xarakat butun Polshaga yeyildi. Kurolli kuzgolonlar bulib utdi . Garbiy Ukrainaning Lissk u'yezdida 10 ming dexkon xukumat kushinlariga qarshi kariyib 20 kun davomida kurolli ravishda qarshilik kursatdi. 1933 yilda Garbiy Ukrainaning 10 u'yezdida dexkonlarning galayenlari buldi. Garbiy Ukrainlar va Garbiy Beloruslar xar kanday zulmni bitirib sovet Ukrainasi Sovet Belorussiyasi bilan kayta kushilish uchun kurashni kuchaytirib oldilar. Shunday qilib fashizmga qarshi revolyusion xarakat tobora avj oldi. Ommaviy revolyusiya xarakatlarining ta'siri ostida Polsha sosialistik partiyasi xamda boshka ayrim burjua va mayda burjua partiyalarida oppozisiyachilik fashizmga qarshi kayfiyat parlamentchilik koldiklarini saklab kolish uchun kurash kengaydi. Bu partiyalarning seyemdagi deputatlari oppozision blok tuzdilar.
1930 yil avgustida Polsudskiy seyemni tarkatib yubordi .Oppozision blokning liderlari kamokka olindi. Noyabr oyida seyemga utkazilgan saylovlarda Pilsudskiychilar aldamchilik va zurlik bilan kupchilik urinni egallashga muvaffak buldilar.
Pilsudskiychilar fashistik rejimni saklab kolish va mustaxkamlash maksadida 1935 yil 23 aprelda yangi fashistik konstitutsiyani kabul qildilar. Butun xokimiyat davlat boshligi prezident kulida markazlashtirildi : u seym va sanatni tarkatish va sulx masalalarini xal kilish , konun kuchiga ega bulgan farmonlar chikarish huquqiga ega buldi. Xukumat prezident oldida javobgar qilib kuyildi . 1935 yilgi konstitutsiya prezidentning shaxsiy diktaturasini urnatdi . 1935 yil mayida Pilsudskiy vafot etgandan keyin general Ridz-Smigli yangi fashistik diktator bulib koldi . Pilsudskiy singari u kurolli kuchlarning bosh inspektori lavozimini egalladi va amalda prezidentdan xam kura kuprok diktator bulib oldi. Polya burjua partiyalari millatchilik propagandasini mayda millatlarga nisbatan shvilistik siyosatini kuchaytirib yubordilar .Reaksiya , jazo choralari va senzura avj oldi . Kontrrevolyusion lagerlar kurila boshladi . Xukumat organlari va fashistik tashqilotlar ishchi va dexkonlar xarakatiga qarshi karatildi . 1936-1937 yillarda yana kurgokchilik yuz berdi . Iktisodiy krizis boshlandi .1935 yil konstitutsiyasiga qarshi mamlakatning tobora fashistlantirilishiga qarshi ommaviy siyosiy kurash avj olib ketdi.Kompartiya ishchilar sinfining birlashgan frontini tuzish uchun kurashni davom ettirdi. Ishchilar sinfining Garbiy Ukraina , Garbiy Belorussiya va Litva rayonlari mexnatkashlarining ommaviy revolyusion kurashlari yanada avj oldi. 1935 yili 1165 marta 1936 yili 2056 marta 1937 yili 20100 ish tashlash , shu jumladan 1936 yil 23 martda Krakovda , 1936 yil
6 aprelda Lvovda umumiy ish tashlashlar va badikada janglari bulib utdi. Kup shaxarlarda 1 may namoyishlari buldi . Ishchilar sinfi iktisodiy talablar kuyish bilan bir katorda , PKP tomonidan belgilangan umumdemokratik vazifa uchun fashizm va urush xafiga qarshi kurashdi. Birinchi jahon urushi Polshani xonavayron qildi va Polyak xalkiga ogir kulfatlar keltirdi. 1918 yil noyabrida mustakil Polsha davlati tuzildi . Lekin Antaning aybi bilan Germaniya sostavidagi Polyak yerlarining kup kismi Polshaga kaytarilmadi . Oktabr revolyusiyasi Polshaning sosialistik yulida tarakkiy etishi uchun imkon bergan bulsada , ammo bunday tarakkiyet uchun revolyusion kuchlar yetarli bulmadi. Polsha davlati burjua pomeshchik respublikasi shaklida vujudga keldi va keyinrok bu davlat fashistik diktaturaga aylandi .U kup millatli imperialistik xarakterdagi davlat edi. Garbiy Ukraina, Garbiy Belorussiya yetarli va Litvaning ayrim bayenlari Polsha sostavida kolib bu ulkalardagi xalklar kattik ezildi va xurlandi. Birinchi Jahon urushining ogir okibatlari , chet el monopoliyalarning hukmronligi Polsha xukmdorlari ayniksa Pilsudskiychilarning reaksion siyosati tufayli ekonomika va moliya deyarli tiklanmadi. Polsha agrar sanoati mamlakati bulib kolaverdi.
Polsha xukmrok doiralarning reaksion va tashqi siyosati xamda ichki ziddiyatlar keyinchalik mamlakatni Gitlerchilar Germaniyasiga karam qilib kuydi .

Aim.uz