Биринчи қисм

Очерк

Очерк — бадиий-публицистиканинг кенг тарқалган, етакчи жанрларидан биридир. Табиатига ҳам бадиият, ҳам публицистика белги, хусусиятлари хос бўлган ушбу жанр икки жиҳатдан баҳоланади. “Очерк ҳикоя билан тадқиқот ўртасига яқин жойда туради”, деган эди Максим Горький. Ижодий фаолияти давомида бу жанрнинг кўплаб етук намуналарини яратган машҳур рус адибининг гапларида жон бор. Очерк соф ҳикоя ҳам, соф тадқиқот ҳам эмас, балки уларнинг бир қатор аломатларини бағрига сингдирган ўзига хос синтетик асардир. Русча “очерк” сўзи “чертить”, “очертить”, яъни “чизмоқ”, “чизиб кўрсатмоқ”, “чегаралаб олмоқ” маъноларини билдиришини, шунингдек, аксарият очеркларнинг публицистика билан тўйинганлигини ҳам назарда тутсак, бу жанр хусусиятларини англаб олишимиз ойдинлашади. “Чизмоқ”, “чизиб кўрсатмоқ”, “чегаралаб олмоқ”, “доира қилиб белгиламоқ” сўзлари баён этмоқ, тасвирламоқ, баҳоламоқ тушунчаларидан ташқари, асар композициясига, яъни шаклишамойилига ҳам ишора қилиб туради.
Очерк билан ҳикоянинг муштарак ва фарқли жиҳатлари нимада?
Ҳикоя - ижтимоий муҳим воқеага бағишланган, ҳажман унча катта бўлмаган, бадиий тўқима, сюжет, композиция имкониятларидан кенг фойдаланиб, воқеа-ҳодисани қуйма тимсоллар, типик образларда гавдалантириб берадиган насрий асар бўлса, очерк, асосан, мантиқий муҳокамалар, тушунчалар, шунингдек, бадиий образлар уйғунлигида яратилиб, муҳим, долзарб ижтимоий муаммоларни кўтариб чиқадиган, кўп ҳолларда ҳаётий воқеа, ҳужжатлар асосида қурилиб, аниқ қаҳрамон, персонажлар характери чизгиларини кўрсатадиган насрий публицистик асардир. Ҳикояда бадиий тасвир, қуйма образлар устувор бўлса, очеркда мантиқий муҳокама, тушунча образлар орқали лирико-публицистик баён усули асосий ўринни тутади. Албатта, бунда муаллифнинг ёзиш маҳорати, тили, услуби муҳим аҳамият касб этади. Очерк атамаси ўзбек матбуоти, адабиётига ХХ аср бошларидан, асосан, рус адабиёти, матбуоти орқали кириб келди, мумтоз адабиёт намуналарида бу термин учрамайди. Очеркнинг, хусусан, портрет очерки, йўл очерклари (сафарнома)нинг энг яхши намунасини Алишер Навоийнинг “Мажолисун-нафоис”, Мирзо Бобурнинг “Бобурнома”сида учратамиз. Навоий “Мажолисуннафоис”да 459 шоирнинг шахсияти, ижоди, тийнати, фазилати, қусурлари ҳақида шундай қисқа, лўнда, аниқ тасвирлар беради, шеъриятининг матн мисраларидан намуналар келтиради, маҳоратига холис, адолатли баҳо берадики, ушбу портрет характеристикаси ўқувчи ёдида узоқ вақт сақланиб қолади. «Бобурнома»да Андижоннинг бадиий-публицистик тасвири, баёни қуйидагича: “Жанубий тарафидаги қасабалардан бири Андижондурким, васатга воқе бўлубтур. Фарғона вилоятининг пойтахтидур. Ошлиғи вофир, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур. Қовун маҳалида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношпотисидан яхшироқ ношпоти бўлмас... Тўққиз тарнов сув кирар. Бу ажабтурким, бир еридан ҳам чиқмас... Ови қуши доғи кўп бўлур, қирғовули беҳад семиз бўлур... Эли туркдур. Шаҳр ва бозорисида турки бўлмас киши йўқтур... элининг лафзи қалам билан ростдур”.
Бирор киши ҳақида гап кетганда, Бобур унинг валодат ва насаби, шакл ва шамойили, яъни портрети, ахлоқ ва атвори, масоф ва урушлари, вилояти, авлоди ҳақида шундай маълумотлар, лўнда тавсифномалар берадики, муаллиф маҳоратига беихтиёр қойил қоласиз. Мана, у отаси Умаршайх мирзонинг портретини қандай чизади: “паст бўйлуқ, тегирма соқоллик, кўба юзлук, танбал киши эди. Тўнни бисёр тор кияр эди, андоғким, боғ боғлатурда қорнини ичига тортиб боғлатур эди, боғ боғлағондан сўнг ўзини қўя берса, бисёр бўлур эдиким, боғлари узилур эди.
Киймоқта ва емоқта бетакаллуф эди. Дасторни дасторпеч чирмар эди”.
Келтирилган парчаларда мантиқий муҳокама, эҳтирос, ҳаяжон, чўғ ҳам, таҳлил, тадқиқ (анализ) ҳам, хулоса, умумлашма ҳам, хуллас, бадиий-публицистик асар учун хос, мос бўлган барча унсурлар мавжуд.
“Очерк” атамаси Ғарб адабиётида деярли учрамайди, биз билган, “соф” очерк у ерда йўқ. Ғарбда “скитце”, “эссе” терминлари, рукнлари остида бериладиган асарларга очерк хусусиятлари кўпроқ хос.
Очерк ижоднинг икки тури - бадиий ижод ва публицистик ижод унсурлари, имкониятларидан бирдек фойдаланган, икки ижод тури хусусиятларини ўзига сингдирган, омухта, синтетик асар эканини унутмаслик лозим.
Очерк бадиий ижоднинг образ, манзара, қуйма тасвир, жозибали тил, характер, шароит ва ҳоказо имкониятларидан озиқланса, публицистикадан мантиқий муҳокама, рақамлар мағзини чақиш, таҳлил этиш, хулосалар чиқаришда қўл келади. “Бобурнома”, “Петербургдан Москвага саёҳат”дан келтирилган парчалар шу фикрни тасдиқлайди.
Очерклар мавзуси, мундарижасига кўра уч турга бўлинади:

1. 
   Портрет очерк.
   
2. 
   Муаммоли очерк.
   
3. 
   Йўл очерки (сафарнома).