1.1. Muloqot haqida tushuncha.
1.2. Samarali muloqot qoidalari va tamoyillari.
II. Ikkinchi bob
2.1. Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning
samarali kechishini .
2.2. Sotsioprogmatik tahlil.
Xulosa .
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy tara qqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20 -30- yillarida pragmatiz m g’oyalar ining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Amеr ika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlar ini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlar ida Amerikada hukmron bo’lgan falsafiy pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g’oyasi semiotik belgining ma’no - mazmunini ushbu belgi vositasida bajar ilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog’liq holda o’rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch. Pirs bir inchilardan bo’lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida o’tgan asrning 60-70-yillar ida shakllandi. 1970- yilda Dordrext shahrida “Tabiiy tillar pragmatikasi”(Pragmatics of natural languages) mavzusid a xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi. Ushbu anjumanda o’qilgan ma’ruzalar to’plamining muharriri, Tell-Aviv unversitetining professori I.Bar – Hille lning “So’z boshi”da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilar i yakdillik bilan “Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatla ri ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlar i kabi lingvistik nazariyasi doirasida o’rganilishi lozim”degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “Qayta tuzilish davri” deb e ’tirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko’tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig’ilishlar o’tkazildi, chop qilinayotgan to’plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo’q, Gournal of Pragmatics tom ma ’noda xalqaro nashrga aylandi. Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan bir i G. Klaus edi. U pragmatikani ”belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganuvchi’’ fan sifatida ta’riflaydi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “pragmatika dastlabki o’rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik t omonlar ini o’rganuvchi nazariyadir” degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma’noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. J.Layonz tilshunoslarining 12-xalqaro konferensiyasida (Vena,1977) pragmalingvistikaning predmetini aniqlash va uning ta’rifini ber ishga harakat qildi:”Pragmatika tinglovchini uzatilayotgan axboro tni xuddi so’zlovchi istaganidek qabul qilishga undash maqsadi uchun mos keladigan lisoniy bir liklarning kommunikatsiyada qo’llanishini tavsiflaydi.Bu pragmatika lisoniy vositalarning shaxslararo muloqatdagi rolini aniqlash bilan shug’ullanadi, deyish demakdir” (Proceedings 1978: 26). Ushbu ta’rifning asosida lisoniy harakatdagi ko’zlanayotgan maqsad va unga erishish vositasi o’rtasidagi munosabat turibd i . “Sabab – motiv – maqsad” zanjir i nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi va uning voqelanishini ta’minlaydi. Xuddi shu narsa A.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “qo’yilgan maqsadga e rishishda lisoniy 4 vositalardan foydalanishni ta’minlovchi insonga xo s bo’lgan qobiliyat qoidalar ini” yoritish va tushuntirish deb tasvir lashga undaydi. (Kasher 1979: 38) Pragmalingvist ikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida ajratish va uning o’zgarish ob’ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy bir liklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “bahosi”, mundarijasining namo yon bo’lishini taminlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy bir liklardan har qanday sharoitda namoyon bo’ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari na ’munasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta’rifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo’lib uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy bir liklarni tanlab olish, ularni qo’llash hamda ushbu qo’llanishdagi bir liklarning muloqot ishtirokchilar iga ta’sir i masalalari o’rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart - sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o’rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo’sindagi tahlili ularning qo’llanishidagi u yo ki bu muhitda mavjud bo’lgan to’siqlar, chegara lanishlarni ham aniqlashga imkon beradi. Lingvistik tahlilning asosiy g’oyasi ham lisonning tab iatini uning amaliy faoliyatda qo’llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning xuddi shu yo’nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik va amaliy kommunikatsiya o’rtasida mavjud bo’lib turgan “u zilish”larni bir oz toraytiradi.
