Bir va ko’p atomli spirtlar

Kimyoviy xossalari
Faol metallar bilan reaksiyasi. Suvsiz alkanollarga ishqoriy, ishqoriy-yermetallari, shuningdek, Mg, Zn, Al vaboshqa faol metallar ta’sir ettirilganda vodorod ajralib chiqib, alkogolyatlar hosil bo‘ladi:

Alkogolyatlar alkoksidlar debhamyuritiladi. Ulardagi O–Me bog‘I kuchli qutblangan bo‘lib, spirtda yaxshi eriydi va dissotsilanib, alkoksidionlarini hosilqiladi:

Natriy va kaliy alkogolyatlar NaOH va KOH ga nisbatan ancha kuchli asoslar hisoblanadi.
Alkogolyatlarning hosil bo‘lish reaksiyalarida alkanollar suvdan ham ancha kuchsiz kislota xossalarini namoyon qiladi. Suv alkanollarga nisbatan kuchli kislota bo‘lganidan, ularni alkogolyatlardan siqib chiqaradi:

G idroksi guruhning nukleofil almashinishi. C–OH bog‘ining uzilishi bilan boradigan gidroksi guruhning nukleofil almashinishi faqat kuchli kislotalar ishtirokida amalga oshadi. Kuchli kislota qiyin chiqib ketuvchi gidroksid-ion () ni oson chiqib ketuvchi suv molekulasiga aylantiradi:

Galoid vodorodlar bilan reaksiyasi. Bu reaksiyalarda alkanollarning gidroksil guruhi galogenlarga almashinadi:

Reaksiya qaytar bo‘lgani uchun uni amalga oshirishda spirtga quruq vodorod galogenid yuboriladi yoki spirt galogenid kislotaning konsentrlangan eritmasi bilan suvni tortib oluvchi reagentlar ishtirokida qizdiriladi.
Degidratlanishi. Alkanollarga suvni tortib oluvchi moddalar–(H₂SO₄, H₃PO₄, Al₂O₃, KHSO₄, CuSO₄ va hokazo) ta’sir ettirilganda reaksiya haroratiga qarab, alkenlar yoki oddiy efirlar hosil bo‘lishi mumkin. Degidratlanishi jihatidan spirtlar bir-biridan keskin farq qiladi. Uchlamchi spirtlar oson, ikkilamchi spirtlar qiyinroq, birlamchi spirtlar esa ancha qiyin degidratlanib, alkenlarni hosil qiladi. Shuning uchun spirtlarning reaksiyaga kirishish qobiliyatiga qarab, degidratlanish reaksiyasi turli sharoitda o‘tkaziladi:



Agar reaksiyaga spirt mo‘l miqdorda olinib, kons. H₂SO₄ bilan nisbatan past haroratda yoki kukunsimon suvsiz Al₂(SO₄)₃ bilan 200^oC da qizdirilsa molekulalararo degidratlanish borib,asosan oddiy efirlar hosil bo‘ladi:

Oddiy efirning hosil bo‘lishi nukleofil almashinish reaksiyasiga misol bo‘lib, unda protonlangan spirt substrat, spirtning ikkinchi molekulasi esa nukleofil reagent hisoblanadi. Reaksiyada spirt kislota protonini biriktirib oladi va oksoniy ionini hosil qiladi:

Spirtning ikkinchi molekulasi oksoniy ioni bilan quyidagicha ta’sirlashadi va oddiy efir hosil bo‘ladi:
nukleofil substrat protonlangan
reagent dietilefir