Bir nechta eyuk LI

TAJRIBA ISHI -2

BIR NECHTA EYUK LI O`ZGARMAS ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH.
1. Ishdan ko`zda tutilgan maqsad.

a) Bir nechta E.YU.K.li elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish va ularning

hisoblashni o`rganish.

b) Potentsial diagramma qurishni o`rganish.

v) TAJRIBAda ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.

2. Nazariy qism.

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 3.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan sxemani hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.


A) V)

15 -rasm. Elektr zanjiriga namunalar.

a) tarmoqlanmagan; b) tarmoqlangan.

Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 15. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikki tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmogida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potentsiallarni hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda baIariladi. Potentsial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potentsialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning abtsissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi quyiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potentsiallari quyiladi.

Potentsialni aniqlash uchun odatda nuqtaning potentsiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).

Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:

Oldin bitta E.YU.K. hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir E.YU.K. hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan E.YU.K.dan boshqa E.YU.K.larni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.

3.TAJRIBA ishiga topshiriq.

3.1. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. 3.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigiladi.




Oldin ampermetr va voltmetrlar usullari orqali reostatlarni surgichini ixtiyoriy holatida kuchlanish va toklar o`lchanadi. Har bir EYUKning kattaligini ham o`lchash zarur. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar baIariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar baIariladi va 3.1-Jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va TAJRIBA natiIalari bilan solishtiriladi, xatoliklar baholanadi.

Hisoblash va TAJRIBA natiIalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:

-TAJRIBA va hisoblashlar natiIalarini bir-biridan farq qilish sabablari;

-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan E.YU.K. bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;

-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlarining orasidagi munosabatlar.

Potentsial diagramma qurish.

3.1.-punktdagi hisoblash natiIalaridan foydalanib va 3.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potentsiallari hisoblansin.

Elektr zanjirining barcha nuqtalarini potentsiallari voltmetr yordamida o`lchansin va hisoblash natiIalari bilan solishtirilsin. TAJRIBA va hisoblash natiIalari Ialvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potentsial diagramma qurilsin va potentsial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.

3.2. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUK li tarmoqlangan elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish.

3.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigilsin.




Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E1 EYUK hosil qiluvchi E2 EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (18-rasmdagi sxema). Bu paytda R1<sub>,</sub> R2, R3 qarshiliklarning kattaligi 17-rasmdagi R1<sub>,</sub> R2, R3 qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.



Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy

toklar aniqlansin (19-rasmdagi sxema).



Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. TAJRIBAda va hisoblash natiIalari Jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma TAJRIBAlarda K tugun uchun toklar balansi tekshirilsin.

TAJRIBA natiIalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:

- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;

- Boshlangich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;

Ustma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot;
4.TAJRIBA ishini baIarish uchun ma'lumot.

TAJRIBAlar o`zgarmas tok elektr zanjirlarini tekshirish universal stendida baIariladi. Elektr sxemasini yigish uchun kerak bo`lgan barcha elementlar shartli elektr belgilashlar orqali stendning yuza qismiga o`rnatilgan. Stendning gorizontal qismida ulovchi 20 ta shtepsel simlar va 19 ta ulovchi uzuvchi kalit Lar (tumblerlar) bo`lib, elementlarni elektr ulash shular orqali amalga oshiriladi.

Stendga elektr energiya manbasi «set» deb yozilgan tumbler orqali beriladi, bu payt signal lampasi yonadi. EYUK manbalari qismalariga E1 E2 E3 mos keluvchi kalit orqali kuchlanish beriladi va mos keluvchi signal lampalari yonadi.

Izoh: 3.1.–punktdagi TAJRIBAlarda EYUK manbalaridan birini qisqa tutashtirilganda manbalar blokidagi mos keluvchi tumblerlarni uzib quyish kerak.
1-Jadval

O’lchashlar

№

I

E1

E2

E3

UR1

UR2

UR3

φa

φb

φc

φd

φe

φf

φk

A

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

2-Jadval

Hisoblashlar

№

R1

R2

R3

Rum

Eum

Uum

φa

φb

φc

φd

φe

φf

φk

Om

Om

Om

Om

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

3-Jadval

O’lchashlar
№	E	E	I1	I2	I3	I’1	I’2	I’3	I’’1	I’’2	I’’3
	V	V	A	A	A	A	A	A	A	A	A
1
2
3

4-Jadval

Hisoblashlar

№

R1

R2

R3

I1

I2

I3

I’1

I’2

I’3

I’’1

I’’2

I’’3

Σ IK

Om

Om

Om

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

1

2

3

5. Hisobot buyicha talablar.

TAJRIBA ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natiIalar aks ettirilgan holda tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. Barcha elektr sxemalari aks ettirilishi kerak. TAJRIBA va hisobdash natiIalari Jadvallarda ko`rsatiladi.

Hisoblash yo`llari soni qiymatlari bilan umumiy holda ifodalarning yozilishlarini ko`rsatish zarur.

Hisoblash natiIalari bilan TAJRIBA natiIalari orasidagi farq bo`lsa, bularning hosil bo`lish sabablari ko`rsatilishi kerak.

6. TAJRIBA ishiga tayyorlanish.

TAJRIBA ishi bo`yicha uyda tayyorlanganda ish bo`yicha materiallar va ko`rsatilgan adabiyotlar bo`yicha TAJRIBA qo`llanmasi qayta ishlab chiqilsin.

Potentsial diagramma qurish o`zlashtirilsin.

Bir nechta EYUK li tarmoqlangan zanjirlarni hisoblashda ustma-ustlash (metod naloIeniya) usuli o`zlashtirilsin.

7. 
   Tekshiruv savollari.
   

1. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?

2. Zanjir sismida kuchlanish deganda nimani tushunasiz?

3. EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi

4. EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib bering ?

5. EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib bering ?

6. Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz?

7. Ustma-ustlash usulini tushuntiring?

8. Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday?