Bir bosh bo'lakli gaplar

3. Sabab-natija mazmuni ifodalangan.
Sabab-natija munosabatining yuzaga kelishida fakat bog’lovchilar emas, balki sodda gaplar tarkibidagi ayrim bo’laklarning semantikasi muhim rol o'ynaydi: «Majolisun-najat» qasidasida.
Ma`lumki, hozirgi o’zbek tilida ammo boglovchisining uzaro oid bo'lgan sodda gaplarni bir-biriga bog’lashi tilshunoslar yumonidan e`tirof etilgan, lekin eski o'zbek tilida bu shakl »"shr-biriga zid bulmagan sodda gaplar tarkibida ham qo’llanadi.
I. Zid munosabatli qo’shma gaplarda: qo’shi bariuda yaxshiu
tshatlar aytiub erdi, amma junun vaqtiuda bu baytniu kvp erdi (Nav.MN).
2. Semantik jihatdan zid bo’lmagan qo’shma gaplar tarkibida. Bunday gaplarda amma boglovchisi semantikasida zidlik tushunchasi bulmaydi, balki boglovchilik vazifasi saqlanib qolgan holda, amma so’zida ta`kid ma`nosi ham birga anglashiladi, lekin ot va uning substituti oppoziciyasi ikki gap semantikasining bir-biriga aloqadorligini ta`minlaydi.
Mazmunan ketma-ket ro’y bergan ikki denotativ voqea teng mavqeda, payt munosabati ifodalangan. Mazkur gapning ikkinchi komponenti predikatida bo’ishlilik semasi aks etgan.
amma anda gahi bolur erdi (Nav.TMA)» misolida predikatda garchand bulishlilik shakli reallashgan bulsa-da, mazmunan
bulishsizlikni ifoda qiladi. Bir qarashda amma bog’lovchisi o’zaro zid mazmun munosabatidagi gaplarni bog’lagandek ko’rinadi, lekin qo’shma gapning umumiy mazmunida bir komponent mazmuni ikkinchi komponent mazmunini inkor etayotgani yo’q, ya`ni Damavandni bina qilganlkgi, unda gahi bo’lishiga qarshi qo’yilayotgani yo’q, boshqacha aytganda, ikkinchi gap birinchi gap mazmuniga zid emas, lekin gapda ziddiyati bo’lmagan Damavand - anda ot va olmosh (substitut) oppoziciyasi mavjud.
Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o'zaro hokim-tobelik munosabati orqali bog’lanadi. Ergash gap bosh gapga tobe bog’lanib, bosh gapdagi biror bo’lakni izohlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Ular o’zaro fe`lning amaliy shakllari (sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li),yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergashgan qo'shma gaplarning guruhlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo'lakni izohlab kelishiga qarab belgilanadi.
Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. Quyida ularni ko’rib o'tamiz.