Bioorganik kimyo

translyasiyadir. 
    
molekulasini 
ikkilanishi 
replikasiya 
deyiladi(6-rasm).  Uning  mexanizmi 
     qo’sh  spiral  molekulasi 

---

 
128 
tuzilishidan  kelib  chiqadi.  Shu  narsani  e’tiborga  olish  lozimki, 
aminokislotalarni  yon  zanjirlari  ularni  kimyoviy  va  funksional 
xossalarini  belgilagani  kabi,  purin  yoki  pirimidin  asoslari  genetik 
axborotni o’zlarida saqlaydilar. Irsiy axborotni o’zida saqlovchi-     
molekulasi - hujayrada tuzilish birliklari - genlarda joylashadi. Genlar 
o’z  navbatida  hayvon  va  o’simlik  hujayralaridagi  o’ziga  xos 
tuzilmalar  xromosomalarda  bo’ladilar.  Faqatgina  gen  ko’z  va 
sochlarni  rangi,  bo’y,  jins  belgilari  haqida  ma’lumotni  saqlaydi. 
Ammo  molekulyar  darajada  tushuntirish  uchun  gen  -  juda  ham 
murakkab  tuzilmadir.  Shuning  uchun  istalgan  genetik  belgi  oqsil 
sintezi  yordamida  amalga  oshiriladi  va  soddaroq  tuzilgan  faqat  bir 
polipeptid  zanjirni  sintezi  haqida  ma’lum  otga  ega  -  tsistron  bilan 
beriladi.  Xromosoma  bir  necha  yuz  tsistronlar  haqida  ma’lum  otga 
egadir.  Hujayradagi  barcha 
     miqdori  genom  deyiladi.  Genetik 
axborot 
     replikasiyasi 
(sintez) 
 
yordamida 
beriladi.
                                          
      dagi  genetik  axborot  zarur  bo’lgan  davrgacha  saqlanadi  va 
keyin  transkripsiya  jarayonida  oqsil sintezi  ”ko’rsatmasi”ga  aylanadi. 
Genetik  “ko’rsatma“              polimer  molekulasiga  qayta 
yoziladi. 
     dagi  genetik  axborotni  tegishli  aminokislota  ketma-
ketligiga aylantirish jarayoni translyasiya deyiladi.  Genetik axborotni 
berilish jarayonini yuqoridagi chizma bilan tasvirlash mumkin.                                               
          Replikasiya natijasida dastlabki molekulani nusxasi bo’lgan ikki 
molekula hosil bo’ladi. Har bir hosil bo’lgan molekula dastlabki     
ni bir zanjiri va bitta qaytadan sintez bo’lgan zanjirdan iborat bo’ladi. 
Boshqacha  aytganda  replikasiya  yarim  konservativ  -  dastlabki 
molekulani  yarmi  hosil  bo’lgan  molekulada  saqlanadi.  Lekin  bu 
muhim  mexanizm  hatto  oddiy  holatlarda  ham  ko’p  miqdordagi 
ferment  va  boshqaruv  oqsillar  ishtirokidagi  murakkab  jarayonlar 
yig’indisidan  iborat. Replikasiya jarayonlari bakteriya, bakteriofag va 
plazmidalar uchun yaxshi o’rganilgandir. O’z-o’zidan tiklanayotgan  
 
                              
             
                          
 
                    
      

---

 
129 
                                          
 
           
 
                                                            
 
                                     
 
                     
 
     segmenti  uchun  “replikon”  tushunchasini  ishlatish  1963  yilda 
F.Jakob,  S.Brenner,  F.Sewzen    tomonidan  taklif  etilgandir.  Har  bir 
replikon  o’z  replikasiyasini  “boshqarish”  sistemasiga  ega  bo’lishi 
lozim.  E.Coli  xromosomasi,  plazmidalar,  bakteriofaglar 
     si  turli 
murakkablikdagi  replikonlar  bo’lib,  hujayrada  avtomatik    replikasiya 
va initsiarlash sistemasiga egadirlar. 
 
Replikon  replikasiya  uchun  zarur  oqsillarni  sintezini  kodlovchi 
genlarni;    bunday  oqsillarni  qismlarini  tutishi  yoki  o’z  replikasiyasi 
uchun  begona  oqsillarni  ishlatishi  mumkin  (
           faglar). 
Replikasiyada  asosiy  vazifani  replikasiyalovchi 
   -polimerazalar 
bajaradilar,  ular  dezoksinukleozidtrifosfatlardan 
     ni  matrik 
sintezini  amalga  oshiradi.  Ferment  o’sib  borayotgan  zanjirning   
 
-
oxiriga  asta-sekin  mononukleotidlarni  qo’shib  borib,  matritsa 
bo’laklariga koplementar bo’lgan      zanjirini sintez qiladi. Bunda 
DNK-polimeraza  o’sayotgan    zanjir  oxrigi  nukleotidini 
 
 
     
guruhini 
komplementarlik 
asosida 
ferment 
tanlab 
olgan 
dezoksinukleozidtrifosfatni 

-fosfat  guruhiga  nukleofil  hujumini 
katalizlaydi.  Natijada  pirofosfat  ajralib  chiqib  fosfodiefir  bog’  hosil 
bo’ladi.  O’sayotgan  zanjir  bir  birlikka  uzayib,  bu  jarayon  yangi 
dezoksinukleozidtrifosfat bilan qaytariladi. DNK - polimeraza sintezni  

---

 
130 
6-rasm. DNK replikasiyasi. 
 
boshlashi  uchun  erkin 
 
 
      guruh  saqlovchi  matritsaga 
komplimentar 
     yoki      fragmentini  bo’lishi  zarur.  Bu 
fragment  praymer  deb  ataladi.  Sintez  jarayonida 
     qo’sh  zanjiri 
yoyilib
    harfini  eslatuvchi  tuzilmani  hosil  qiladi.  Bu  tuzilma 
 

---

 
131