Bioorganik kimyo

Tayanch  iboralar:  Nuklein  kislotalarning  birlamchi,  ikkilamchi  va 
uchlamchi 
tuzilishi, 
mononukleotid, 
Chargaff 
qoidasi, 
komplementarlik, qo’sh spiral, steking - ta’sir, Xugsten yoki imidazol 
chizmasi, 
   ni            shakllari,                   ribosoma, 
 -sirtmoq,    sirtmoq, 
 
 sirtmoq,     sirtmoq,     sirtmoq,   
  
 
va 
 
  
-endokonformasiya,  spiral  bir  o’rami  va  diametri, 
    
denaturasiyasi  va  renaturasiya,  suyuqlanish  harorati,  ”beda  bargi” 
tuzilishi, superspirallanish, rayzing, interkalyasiya, 

  Muammoli  vaziyat:  a) 
     eng  ko’p  va  eng  barqaror     -
shakli  qo’sh  spiralani  matndagi  ma’lum  otlardan  foydalangan 
holatda chizib tasvirlang va undagi geometrik parametrlar aniq 
ko’rsatilsin.  b)Barcha       lar  uchun  deyarli  bir  xil  bo’lgan 
“beda  bargi”  tuzilishini  barcha  belgilari  bilan  to’liq  keltirib 
chizma holatida ko’rsatig.   
 
         Nuklein kislotalarning birlamchi tuzilishi. Mononukleotidlar - 
bir mononukleotidni pentoza 
 
 
 -uglerod atomi bilan fosfat va  boshqa 
mononukleotidni  pentoza 
 
 
  -uglerod  atomi  o’rtasida  murakkab  efir 
bog’larini  hosil  bo’lishi  orqali  tabiiy  va  sintetik  nuklein  kislotalar 
hosil  qilib  polimerlarni  hosil  qiladilar.  Birlamchi  tuzilishni 
qisqartirilgan  yozmasida    zanjirni
  
 
  -oxiri  chap  tomonda, 
 
 
  -oxiri 
o’ng tomonda joylashadi, masalan, 5
1
 
          
 
  
 
  
 
    
       
 
.  Nukleotidlardagi  monomerlar  soni 
     uchun  eng 
kichiklarida  bir  necha  o’ndan  eng  kattalarida         
 
 
gacha  boradi. 
     tarkibida  odatda  minor  asosli  nukleotidlar         ga  nisbatan 
ancha ko’pdir. Eng qisqa     lar bir necha ming, eng kattalari esa - 
  
 
 
monomerdan iborat bo’ladi. Bunday zanjirlarni uzunligi bir necha 
santimetrga  boradi. 
     odatda  bitta  polimer  zanjirdan,       esa 
ko’pchilik  holatlarda  nokovalent  birikkan  ikki  zanjirdan  iborat 
tuzilmadan iboratdir. Bu zanjirlar doimo antiparalleldir, bir zanjirni 
 
 
 

---

 
118 
-oxiri  boshqasini 
 
 
 
-oxiri  bilan  qo’shni  bo’ladi.  Biroq  ikki  zanjirli  
     va  bir  zanjirli         lar    ma’lumdir.  Tabiiy  polinukleotidlarni 
parallel  zanjirlari  chiziqli  yoki  halqa  hosil  qilishlari  mumkin.  1950 
yilda  E.Chargaff     
       tarkibidagi  adenin  va  timin,  guanin  va 
tsitozin  o’rtasida  juft  ekvivalentlik  qoidasi,  ya’ni  Chargaff  qoidasini 
taklif  etdi.  Bunga  ko’ra,  adenin(A)  miqdori  timin(T)  miqdoriga, 
guaninniki(G) esa tsitozinga(C); adenin va guanin (AG) miqdori timin 
va tsitozinga (TC) tengdir. GC miqdori 0.005 dan 0.75 gacha bo’ladi. 
Har  bir  asosiy  asoslarni  miqdori  hisoblanayotganda  uning  barcha 
minor  asoslari  hosilalari  hisoblanadi.  Chargaff  qoidasi  ikki  zanjirli 
     larga(ba’zi  viruslarda  )  qo’llanilayotganda  T  o’rniga  U  va  uni 
hosilalari  olinadi.  Turli  zanjirlardagi  pentozalarni  C
1 
atomlari 
o’rtasidagi masofa 1.085 nmga teng, AT juftligi ikki, GC juftligi uchta 
vodorod  bog’lari  orqali  bog’langan.  Shuni  e’tiborga  olish  lozimki 
asoslardagi  boshqa  atomlar  ham  vodorod  bog’lari  hosil  qilish 
qobiliyatiga  egadirlar.  Shuning  uchun  asoslar  o’zaro  boshqa  usulda 
ta’sirlashishlari  mumkin.  Bu  Xugsten  yoki  imidazol  chizmasi  deb 
yuritiladi. Bunday ta’sirlashishda pentozalarni  C
1 
atomlari o’rtasidagi 
masofa 0.88 nmga teng. Bu turdagi o’zaro ta’sirlar adenin va timinni 
metil  hosilalarini  birgalikda  kristallash  natijasida  kuzatilgan  bo’lib, 
qo’sh spiralda namoyon bo’lmaydi. 
          Nuklein  kislotalarning  ikkilamchi  tuzilishi.  Hujayra 
   si 
qo’sh  spiralli  bo’lib,  bir  zanjirli  spiral  ba’zi  viruslarda  aniqlangan. 
    ni o’ziga xos tomonlari quyidagilardir:     organizmni barcha 
hujayralarida  hamda  viruslarni  varionlarida  tarkib  va  tuzilishi 
jihatidan  bir  xildir  va  yosh  o’tgan  sari  yoki  tashqi  muhit  o’zgarishi 
natijasida  (mutatsiyalarni  hisobga  olmaganda)  o’zgarmaydi.  Uning 
nukleotid  tarkibi  va  tuzilishi  shu  organizmni  o’ziga  xosligini 
belgilaydi.  Bu  shu  narsa  bilan  bog’liqki  organizmdagi  avlodda 
   avlodga beriladigan barcha axborot       ning nukleotid ketma-
ketligiga  bog’langandir.       tarkibi  quyidagi  nisbat  bilan 
belgilanadi: 
 
        

---

 
119 
        
 
     molekulasini  “qo’sh  spirallik”  tuzilishi  modeli  birinchi  marta