Bioorganik kimyo

:NH
2
- R
CH
3
NH
2
- R   +  X
+
:
 
 
CH
3
NH
2
- R   + :NH
2
- R
CH
3
NH- R   +
NH
3
- R X :
.
 
 
bu yerda, 
    galogenid, sulfat va bosh. 
 
Reaksiya 
odatda 
monoalkillash 
bosqichida 
tugamasdan, 
aminokislotani  to’rtlamchi  ammoniy  tuzi  hosil  bo’lguncha  davom 
etadi. 
Glitsinning 
monometillanishida 
muskul 
to’qimasini 
metabolizmida  ishtirok  etuvchi  sarkozin,  trimetillanishida  esa 
glitsinbetain  hosil  bo’ladi.  Biologik  muhim  to’rtlamchi  aminlar 
qatoriga  atsetilxolin(nerv  impulslarini  o’tkazuvchi)  va  karnitin  (atsil 
birikmalari  bilan  murkkab  efir  hosil  qilib  hujayra  membranasidan 
o’tkazadi)  kiradi.  Biroq  aminokislota  betainlari  biologik  alkillovchi 
yoki metil guruhlari donori vazifasini bajarmaydilar. 
                                           
 

   
 
 
 
  
 
             
 
                

---

 
29 
                                          
 

   
 
 
 
  
 
  
 
          
 
                
 
Ammo  sulfoniy  tuzlari  alkil  guruhlarini  donorlari  sifatida  ishtirok 
etishlari  mumkin.  Oltingugurt  atomi  ning  yuqori  nukleofilligi  
hisobiga reaksiya oson sodir bo’ladi: 
                                                                             
      ̈     
 
       
 
    
 
        

   
 
 
 
    
 
     
                       

              
                                                  P
          
 
         
 
     
 
Biologik  sistemalarda  metil  guruhlarini  universal  donori  bo’lib,   -
adenozilmetionin  (
   )  hisoblanadi.       metionin  aminokislotasi 
va yuqori energiyaga ega 
    dan hosil bo’ladi.     o’zining metil 
guruhini  yo’qotgandan  keyin,  hosil  bo’lgan   -adenozilgomottsistein 
gidrolizlanib,  gomotsistein  aminokislotasi  hosil  bo’ladi.  Alkillash 
reaksiyalari 
organik 
reaksiyalar 
shart-sharoitida 
metilyodid, 
dimetilsulfat, metilftorsulfonat ishtirokida yoki fiziologik sharoitlarda 
     va  tegishli  ferment  ishtirokida  sodir  bo’ladi.  Biroq  kuchli 
alkillovchi agentlarni mo’l miqdorda olib, fiziologik sharoitlarda ham 
(fermentlarsiz)  alkillash  reaksiyalarini  amalga  oshirsa  bo’ladi.  Ba’zi 
bir  muhim  biokimyoviy  testlar  va  bir  qator  dori-darmonvositalarini 
qo’llash shunga asoslangandir. Azotli yoki oltingugurtli ipritlar kuchli 
alkillovchi  agentlar  qatoriga  kiradilar.  Bu  birikmalarda  nukleofil  va 
ketayotgan  guruh  bir  molekula  tarkibida  bo’lib,  ichki  molekulyar 
hujum  sodir  bo’ladi.  Nukleofil  hujum  natijasida  kuchlangan  aziridin 
yoki  episulfon  halqasi  hosil  bo’ladi. 

-galogenkislotalar  ham  kuchli 
alkillovchi 
agentlar 
qatoriga 
kiradilar. 
Tozil-
L
-fenilalanil-
xlormetilketon (
    ) bunga yaqqol misol bo’lib, 

-ximotripsindagi 
imidazol halqalardan biri bilan tanlab bog’ hosil qiladi. Bu birikmalar 
galogenalkanlarga  nisbatan  reaksion  qobiliyati  kuchli  bo’lib, 
 
 
  
o’rin  olish  reaksiyalariga  oson  kirishadi.  Masalan,  yodni  xloraseton 
bilan nukleofil hujum n-propilxloridga qaraganda 33000 marta tezroq 

---

 
30 
sodir  bo’ladi  (erituvchi-aseton,   ).  Karbonil  guruhining  manfiy 
induktiv  effekti  metilen  guruhining  elektrofilligini  oshiradi  va  yaqin 
kelayotgan 
anion 
tabiatli 
nukleofilni 
barqarorlaydi. 

-
Galogenkislotalar  va  ularning  amidlari  ham  shunday  ta’sirga  ega 
bo’lib,  yodsirka  kislota  va  yodatsetamid  ham  toza  fermentlarni 
alkillash uchun reagent sifatida qo’llanadi. Aminokislotalarni alkillash 
reaksiyalari bo’yicha ba’zi bir xulosalarni qilish mumkin. Birinchidan, 
oxirgi  mahsulot  bir  xil  bo’lsada,  uni  kimyoviy  usul  va  tirik 
organizmda sintez bo’lishi turlicha sodir bo’ladi. Shunga qaramay ular 
bir  xil  fizik  qonunlarga  bo’ysunadi:  termodinamika  qonunlari, 
moddanining  va  energiyaning  saqlanish  qonunlari.  Ikkinchidan, 
biologik  sistemalar  uchun  zarur  bo’lgan  birikmalarni    hosil  qilganda 
qo’llanadigan kimyoviy usullar biokimyoviy testlarni va farmakologik 
xususiyatga  ega  birikmalarni  yaratishning  asosi  bo’lib  xizmat  qiladi. 
Bu maqsadlarga erishish uchun faqat alkillash reaksiyalari emas, balki 
aminokislotalarning  boshqa  reaksiyalar  ham  foydali  xizmat  qildi. 
Aminokislotalarni  atsillash  reaksiyalari  muhim  e’tiborga  sazovordir. 
Chunki  bir  aminokislotani  aminoguruhini  ikkinchi  aminokislotani 
karboksil  guruhi  bilan  atsillashh  peptid  bog’i  va    so’ngra  polimer 
molekula-oqsilni hosil bo’lishiga olib keladi. 
     Atsillash  reaksiyalariga  glisinni  metil  efirini  benzoillashni  misol 
qilsa bo’ladi: 
 
                  
 
  
 
       
 
           
 
      
 
Reaksiya  natijasida  barqaror  peptid  bog’i  hosil  bo’ladi.  Boshqa 
reaksiya  turlari  kabi  alkillash  uchun  ham    yumshoq  sharoitlarda 
boradigan  maxsus  usullar  ishlab  chiqilgan.  Bunga  misol  qilib, 
aminokislotalarni 
izotsianat 
va 
izotiotsianatlar 
gidantoin 
va 
tiogidantoinlar  hosil  bo’ladigan  reaksiyalarni  misol  qilish  mumkin. 
Kislotali  sharoitlarda  (suvsiz  triftorsirka  kislota)  gidroksil  guruh   
(protonlangan)  ketuvchi  guruh  bo’ladi;  peptid  bog’idagi  amin  ham 
o’zini xuddi shunday tutadi. Fenilizotiotsianatni oqsil bilan reaksiyasi 
   oxirgi  aminokislota  va  oqsilni  birlamchi    tuzilishini  aniqlashni 

---

 
31 
usullaridan  biridir.  Boshqa  atsillashh  reaksiyalari  ham  oqsil  sintezi 
jarayonida  aminoguruhlarni  himoya  qilish  uchun  muhim  ahamiyatga 
egadirlar. Peptid bog’i - mustahkam bog’ bo’lganligi uchun uni hosil 
bo’lishi  uchun  energiya  sarflash  kerak.  Ikki  aminokislotani  suvli 
eritmalarini  xona  haroratida  aralashtirish  natijasida  faqat  tuz  hosil 
bo’ladi.  Energetik  nuqtai  naziridan  peptid  bog’i  hosil  bo’lishi  zarur 
energiya  karboksil  guruhni  faollab  amalga  oshiriladi.  Bu  quyidagida 
o’z aksini topadi. Peptid bog’ini gidrolizini erkin energiyasi   
    

 -
12 kJ/mol (-3 dan 4 kkal/molgacha).  Atsilxlorid uchun esa   
 
    
= -
29.3  kJ/mol  (-7kkal/mol).  Shunday  qilib,  aminokislotani  karboksil 
guruhini  atsilxloridga  aylantirib  (
   
 
    
 
  yordamida),  so’ngra 
ikkinchi aminokislotani aminoguruhi bilan reaksiyani amalga oshirish 
lozim.  Bu  peptid  sintezining  eng  sodda  ko’rinishidir.  Biologik 
sistemada  peptid  sintezini  qanday  amalga  oshishi  katta  qiziqish 
uyg’otadi.  Kimyoviy  usul  bilan  ham,  organizmda  ham  peptid  bog’i 
hosil  bo’lishi  uchun  bir  xil  energiya  kerak  bo’ladi.  Biologik  nuqtai 
nazaridan  angidrid  yuqori  energiyali  tuzilma,  ya’ni,  potensial 
energiyani  saqlash  manbai.  Istalgan  angidrid   
 
    

  29.3  kJ/mol,(7 
kkal/mol)  energiyaga  ega  bo’ladi.  Misol  tariqasida  sirka  angidrid, 
atsetilfosfat,  atsetilimidazollarni  keltirish  mumkin. 
     ham  o’z 
tarkibida  trifosfat  yon  zanjirida  angidrid  tuzilmaga  ega  bo’lib, 
biologik  sistemalarda  karboksil  guruhni  aktivlash  uchun  energiya 
beradi.