Biologiyaliq membrana duzilisi, ókpede gãz almasiwi. As qazan ham isheklerde diffuziya

Biologiyaliq membrana duzilisi, ókpede gãz almasiwi. As qazan ham isheklerde diffuziya

Bul membranalar quramalı hám oǵada spetsifik strukturalar bolıp, kletkanıń turmıslıq procesin belgilep turadı. Membranalar kletkaǵa elementlardıń kiriwi hám shıǵıwın, membranalar menen baylanıslı bolǵan bioximiyalıq processlerdi hám membranalarda jaylasqan fermentler arqalı kletkada elementlar almasinuvi (metabolizm) ni basqarib turadı. Membranalar shegaralaw funksiyasın atqaradı. Túrli element molekulaları (mısalı, beloklar ) spetsifik ayrıqshalıqlarǵa tek ǵana málim tártipte jaylasıwı hám óz-ara munasábeti nátiyjesinde iye boladı. Elementlardıń bunday munasábeti biologiyalıq membranalarda gúzetiledi.

Ekenin aytıw kerek, házirgi waqıtta kletkalıq dúzılıwdıń eki túri ajratıladı : prokariot hám eukariotlar. Prokariot kletkalar yadro qabıǵı bolmaǵan hám DNK sitoplazmada erkin yotuvchi kletkalar bolıp tabıladı. Prokariot kletkalarǵa birpara bakteriyalar hám suw ósimligi kiredi. Tiykarǵı kópshilik tiri organizm kletkaları eukariot kletkalar bolıp, olarda yadro qáliplesken bolıp tabıladı, bul kletkalarda quramalı dúzilgen yadro qobigp xro mosomalarni sitoplazmadan ajıratıp turadı. Eukariot kletkalar membrana strukturalarına bay bolıp, bul membranalar túrli funktsiyalardı atqaradı. Kletkanıń sırtqı qabattı payda etiwshi plazmatik membrana kletkanı sırtqı ortalıq menen baylanısın belgileydi. Kletka ishindegi membranalar (sitomembranalar) ATF sintezlovchi mitoxondriyani, málim elementlardı bólekleytuǵın lizosomalarni, belok, may, karbonsuv hám kletka ushın kerekli ximiyalıq elementlardı sintezlovchi endoplazmatik to'rni, plastinkasimon kompleksti, yadro qabıǵın hám basqa strukturalardı payda etedi.

Biologiyalıq membranalar kletka qabıǵı, kletkanıń membranalı organellalarini hám yadro qabıǵın payda etip, qalıńlıǵı 6 -10 nm bolǵan lipoproteid struktura bolıp tabıladı. Biologiyalıq membranalardıń shama menen 40% lipiddan, 60% beloklardan shólkemlesken. Lipidlar túrlishe bolıp, olardıń ishinde fosfolipidlar (glitserofosfatlar), sfingomiyelin bólek orın tutadı. Lipid molekulaları eki qabat bir-birine parallel jaylasıp, olardıń gidrofil (polyar) bólimleri tısqarına, gidrofob (nopolyar) bólimleri bolsa bir-birine qaray jatadı. Biologiyalıq membranalarda beloklar lipid molekulaları arasında jaylasqan. Obrazlı etip aytqanda «oqsil molekulaları lipid kólida júzip yuradi»

Biologiyalıq membranalar belok, lipiddan tısqarı, uglevod, organikalıq bolmaǵan ionlar hám suw tutadı. Membrana quramına kiretuǵın beloklar struktur receptor hám globulyar beloklar bolıp tabıladı. Globulyar beloklar fermentlerdi payda etip, elementlardıń membrana arqalı transportında zárúrli áhmiyetke iye.

Biologiyalıq membranalardıń metabolik funksiyası olarda jaylasqan fermentler menen baylanıslı. Biologiyalıq membranalar ayriqsha baryerlar bolıp tabıladı, sebebi olar kletkanı sırtqı ortalıqtan, kletka organellalarini sitoplazmatik matriksdan ajıratıp turadı. Olar málim qattılıqqa iye sonda da, usınıń menen birge elastik bolıp tabıladı.

Biologiyalıq membranalar arqalı kletka organellalarining metabolizm menen baylanıslı bolǵan elementları ótedi. Eger bul elementlar kontsentratsiyası tómen bolǵan tárepke yo'nalsa jáne bul transport energiyanıń qatnasıwisiz bolsa, bunday transport passiv transport (diffuziya) dep ataladı. Elementlardıń bunday transportı sol elementtıń ximiyalıq gradiyentiga baylanıslı.

Diffuziya jolı menen transport arnawlı ótkezgish elementlar menen de baylanıslı bolıwı múmkin. Bul elementlar belok tábiyaatına iye bolıp, membrana arqalı ótetuǵın elementqa (substratga) salıstırǵanda spetsifik bolıp tabıladı. Bul elementlar substrat menen kompleksler payda etip, elementlardı tezrok, membrana arqalı ótiwin támiyinleydi.

Aktiv transport belok tábiyaatına iye bolǵan jetkeziwshi elementlar menen baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda álbette energiya sarp etiw boladı. Aktiv transportda molekula kontsentratsiya gradiyentiga qarsı háreket etedi.

Aktiv transport membranalar menen oralǵan túrli strukturalarda malum elementlardıń jetkilikli muǵdarda toplanıwın támiyinleydi. Aktiv transport kletka membranalarında payda bolıwshı elektrik potentsiallar tiykarında jatadı.

Kletka qabig`i

(plazmolemma, sitolemma)

Kletkanı sırtqı tárepden qorshap turıwshı sitoplazma qabıǵı biologiyalıq membrananıń ózinden ibarat bolıwı múmkin. Lekin, kóbinese, kletka quramalı dúzilgen 3 zonadan : sırtqı, orta za ishki zonalardan shólkemlesken kletka (sitoplazma) qabıǵı menen oralǵan (2 -súwret).

Sitoplazma qabıǵınıń sırtqı zonası glikokaliks penendep atalıp belok hám karbonsuvlardan payda bolǵan. Ol elektron mikroskop astında úzliksiz struktura jaǵdayında kórinedi. Glikokaliks penensırtqı qabat bolǵanı ushın kletkanıń sırtqı ortalıq menen baylanısında zárúrli rol oynaydı. Glikokaliks penenzonasınıń ximiyalıq quramı túrli kletkalarda parıq etedi. Birpara kletkalarda glikokaliks penenelementlardı bólekleytuǵın fermentlerge boybo'lsa, basqa xujayralardagi glikokaliksni payda etiwshi glikoproteidlar immunologik ózgeshelikke iye. Bul bolsa sol zonanıń immunologik processlerde zárúrli orın tutıwın belgileydi. Ishek epitelial kletkasınıń (enterotsit) mikrovorsinkalari ústindegi glikokaliks penenelementlar bólekleniwinde, sıpalishida zárúrli rol oynaydı. Ol kletka mikrovorsinkalarini apikal bóleginiń bekkemligin belgilep, ximiyalıq elementlar hám birpara mikroblar tásirinen enterotsit kletkaların saqlaydı.

1-2 Súwretler. A. Kletka membranasınıń mozaik modeli. B. Kletka qabıǵınıń názik dúzilisi (sxema ).

1 - lipid molekulası ; 2 - lipid qabat ; 3 - integral oksillar; 4 - periferik oksillar; 5 - yarımintegral oksillar; 6 - glikokaliks; 7 - membrana astındaǵı qabat ; 8 - aktin mikrofila- mentlari; 9 - mikronaychalar; 10 - aralıq filamentlari; glikoproteid hám glikolipidlarni uglevod molekulalardı.

Urta zonası kletka qabıǵınıń eń zárúrli hám quramalı dúzilgen bólegi bolıp tabıladı. Ol elementar biologiyalıq membrana dúzilisine iye bolıp, lipoproteiddan shólkemlesken.

Ishki zona (kortikal qabat ) lipoproteid membranaǵa tiyip yotuvchi sitoplazmaning juqa bóleginen ibarat. Bul jerde organellalar bolmay, sitoplazmadan mikrofilamentlar kelip tawsıladı. Mikrofilamentlar qısqaratuǵın beloklar uslaǵanı ushın ishki zona kletka membranasınıń háreketinde zárúrli rol oynaydı. Bul háreket psevdopodiyalar payda etiw hám fagocitoz, pinocitoz protsesslarida oyıqlar payda etiw menen belgilenedi.

Elektron mikroskop astında membrana 6 -10 nm qalıńlıqta bolıp, úsh qabattan shólkemlesken. Hár jalan qattıń qalıńlıǵı shama menen 2, 5 nm. Eki shettegi qabatı to'qroq, orta qabatı aǵıw kórinedi.

Sitoplazmatik qabıqtıń bunday dúzilisi haywan kletkasınıń evolyutsiyası dáwirinde payda bolǵan. Kletka qabıǵı element almasinuvida qatnasıw menen ese kletka háreketin, olardıń óz-ara bir-birin teńib alıw, informatsiya almaslaw, bir-biri menen qosılıw, spetsifik tásirinlerdi qabıllaw sıyaqlı xızmetler kompleksin sozılmalı atqarıp turadı.