Биология факультети биология йўналиши 2 курс сиртқи талабалари учун якуний назорат

---

Биология факультети биология йўналиши 2 
курс сиртқи талабалари учун якуний назорат 
саволлари 
Soddiqova Marjona 
19- Вариант
1. Эластиклик кучи. 
2. Иссиқлик узатиш усуллари. 
3. Идеал газ ҳолат тенгламаси. 
4. Ёруғликнинг қутбланиши 

---

1.Эластиклик кучи. 
Elastiklik — jismga taʼsir etuvchi kuchlar olinganda uning avvalgi 
geometrik oʻlchamlarini tiklash xususiyati. Jismlarning E.gi ularni 
tashkil qiladigan atomlar (molekulalar) ning taʼsir kuchlari (ichki 
kuchlar) mahsulidir. Ichki kuchlar normal va urinma kuchlarga 
boʻlinadi. Normal kuchlar atomlar orasidagi masofaga bogʻliq. Ular 
atomlarni yaqinlashtiruvchi yoki uzoqlashtiruvchi boʻladi. Urinma 
kuchlar atomni boshqa atomlar bilan tutashtiruvchi toʻgʻri chiziqlar 
orasidagi burchaklarga, jismning energiyasi atomlari orasidagi 
masofalarga va yuqorida aytilgan burchaklarga bogʻliq. Tashqi kuchlar 
taʼsir etmasa, qattiq jismlarda mutlaq nol trada atomlar muvozanat 
holatini egallaydi, yaʼni har bir atomga taʼsir etuvchi kuchlarning 
yigʻindisi nolga teng , atomning potensial energiyasi minimum qiymatda 
boʻladi. Tashqi kuchlar taʼsirida atomlar muvozanat holatidan chiqib, 
jismning potensial energiyasi ortadi (rasmga q.). Bu ortish miqdori 
jismning hajmi va shakli oʻzgarishi (deformatsiya) uchun tashqi kuchlar 
bajargan ishga teng . Tashqi kuchlar olib tashlanganidan keyin atomlari 
muvozanat holatidan chiqib, elastik deformatsiyalangan jismning hajmi 
va shakli nobarqaror boʻlib qoladi va oʻz-oʻzidan avvalgi muvozanat 
holatiga qayta boshlaydi (atomlar muvozanat holati atrofida tebranadi). 
Jismda toʻplangan ortiqcha potensial energiya tebranuvchi atomlarning 
kinetik energiyasiga, yaʼni issiqlikka aylanadi. Atomlar orasidagi 
masofa va burchaklarning oʻzgarishi ularning muvozanat 
holatlaridagidan kam farq qilsa, bu oʻzgarishlar atomlar orasidagi taʼsir 
etuvchi kuchlarga mutanosib (proporsional) boʻladi. Bu hol xuddi 
prujinaning qanchalik koʻp yoki kam choʻzilishi yoki siqilishi unga 
qoʻyilgan kuchga mutanosib ekanligiga oʻxshaydi. Shu sababli, jismni 
shartli ravishda prujinalar bilan atomlar toʻplami deb faraz qilish 
mumkin. Jismning E.ligini ifodalovchi konstanta materialning elastiklik 
modulini aks ettiradi. Jismning elastik deformatsiyasi unga taʼsir etuvchi 
kuchga bogʻliq boʻlib, elastiklik nazariyasi fanining asosi boʻlgan Guk 
qonunita. boʻysunadi. 
Tashqi kuchlarni taʼsir ettirish va olish oʻrniga faqat trani (erish trasidan 
past tragacha) oʻzgartirsak ham jismning atomlari muvozanat holati 
atrofida kichik amplituda bilan tebrana boshlaydi, yaʼni issiqlik 
atomlarning kinetik energiyasiga aylanadi. Bu hol materialning elastiklik 

---

moduli oʻzgarishiga olib keladi, ammo jarayonlarning asl mohiyatiga 
taʼsir etmaydi. 
Suyuqliklarda atomlarning issiqlikdan tebranish amplitudasi 
muvozanatdagi atomlar orasidagi masofalarga teng boʻladi, natijada 
atomlar oʻz joylarini osongina almashtiradi va issiqlikdan tebranish 
tezligiga qaraganda ancha kam tezlik bilan taʼsir qilayotgan urinma 
kuchga qarshilik koʻrsatmaydi. Shu sababli, suyukliklar va gazlar shakl 
E.ligi xususiyatiga ega emas. 
Gaz holatidagi moddalarning atomlari yoki molekulalari orasidagi 
masofa ularning siqilgan (yaʼni suyultirilgan) holatidagidan ancha katta 
boʻladi. Gazlar (bugʻlar)ning E.ligi gaz molukulalarining gaz hajmini 
chegaralagan idish devoriga urilishi bilan aniqlanadi. 
Jismlar va materiallarning E. xossasini bilish ularning xususiyatlarini 
oʻrganishda, ulardan mahsulotlar tayyorlashda, kiyimboshlar tikishda, 
ularni binolar va inshootlar qurishda ishlatishda juda muhim 
hisoblanadi. 

---

---

---

---

2. Иссиқлик узатиш усуллари. 
Иссиқлик узатиш коэффициенти К тенглама да ҳар доим α1 
,α2 , λ/δ қийматларининг кам қийматидан ҳам паст, шу 
сабабли К коэффициент қийматини ошириш учун иссиқлик 
қаршиликларидан кўпроқ Rα1=1/α , R=1/ α2 , Rλ=δ/λ 
қаршиликларни камайтириш интилинади, чунки бошқа 
иссиқлик қаршиликлар қиймати қамайиши К 
коэффициентнинг аҳамиятли ошишига олиб келмайди. 
Конвектив иссиқлик алмашинишда иссиқлик қаршиликни 
камайтириш иссиқлик ташувчи тезлигини ошириш, оқим 
турбулентлик даражасини ошириш, иссиқлик ташувчи 
тегадиган юзани қовурғалаш ҳисобига амалга оширилади. 
Иссиқлик алмашинишни жадаллаштиришнинг самарали 
усуллари бўлиб:
1. девор олди зонасида оқимни сунъий турбулизациялаш
2. ( масалан, қовурғаларда чулғам ўрамлар ҳисобига, 
иссиқлик алмашувчи қовурғаларини даврий нисбий 
силжитиш, қовурғаларга кўндаланг дўнгликлар ва 
чулғам ёпиштириш ҳисобига );
2. овал қовурғалар ичида оқимни айлантириш ва қувурлар 
ва симлар дастасини кўндаланг ювишни амалга ошириш;
3. қувурлар дастасини кўндаланг ювишда чегара қатламни 
бошқарилувчи ажратиб олиш учун уларда махсус 
турбулизаторлар яратиш. 
Иссиқлик алмашиниш коэффициентлари газлар учун бир 
хил шароитларда суюқликка нисбатан икки тартибли 

---

камроқ, шунинг учун “газ-суюқлик ” иссиқлик ташувчили 
иссиқлик алмашиниш ҳолида газ муҳитга қараган девор 
юзаси томонидаги иссиқлик алмашиниш жадаллигини 
оширишга ҳаракат қилинади. Ушбу масаланинг самарали 
ечими бўлиб газ оқимига қараган девор юзаси 
қовурғаланиши ҳам муҳим. Бу иссиқлик беришга иссиқлик 
қаршилигини мос равишда камайтириш имконини беради. 
Қовурғаланган иссиқлик алмашиниш юзасига мисол қилиб 
иситиш радиаторларини, шу билан бирга автомобиллар 
совутиш тизимини, ички ёнув двигателлари корпусининг 
қовурғаларини ва бошқаларни келтириш мумкин. 
Изобарик-изотермик шароитларда компонентларнинг муҳит 
ҳажми бўйича тенг тақсимланиши химиявий потенциал 
таъсирида рўёбга чиқади. Химиявий потенциал деб 
тизимнинг кўрилаётган фазасида берилган компонент 
массасининг бир бирликка ошишидан ички энергиянинг 
ўсишига айтилади, бунда энтропия, ҳажм ва масса фазанинг 
қолган барча компонентлар учун ўзгармас бўлиб қолади. 
Бир фазали муҳитда компонентлар нотекис тақсимланган 
бўлса химиявий потенциал майдони бир жинсли эмас ва 
муҳитда алоҳида компонентлар концентрациялари ўзўзидан 
тақсимланиши жараёнлари пайдо бўла бошланади. 
Масса алмашинуви деб бир жинсли бўлмаган химиявий 
потенциал майдонли фазода берилган компонент 
массасининг (оддий ҳолда концентрациянинг бир жинсли 
бўлмаган майдони ёки шу компонентнинг парциал босими) 
ўз-ўзидан қайтмас жараён бўйича кўчишига айтилади. 
Масса кўчиши битта фаза оралиғида ёки бир фазадан 
бошқасига кўчишида содир бўлади. Ажратувчи юза орқали 

---

ёки икки модда орасидаги ўтказувчан девор орқали ёки 
фазалар орасида масса алмашинуви масса узатиш дейилади. 
Масса узатилишида бир фазадан бошқасига ўтувчи модда 
тақсимланган модда ёки мақсадли компонент номи билан 
аталади. Масса алмашинувида иштирок этадиган фазаларни 
ажратадиган юза масса алмашинуви юзаси дейилади. 
3. Идеал газ ҳолат тенгламаси. 
Идеал газ қонунларига асосан маълум массали газ ҳолати 
унинг учта термодинамик параметри билан белгиланади; 
Р - босим, V - ҳажм ва Т – температура. Бу параметрлар 
бир-бири билан ҳолат тенгламаси деб аталадиган аниқ 
боғланишга эга: f (P, V, Т) = 0 
Термодинамик мувозанат. Бир неча жисмлардан ташкил 
топган тизим беиҳтиёрий термодинамик мувозанатга 
интилади, бу ҳолатда жисмлар температуралари 
тенглашади, босим ва ҳажм ўзгармасдан қолади. Учинчи 
тизим билан иссиқлик мувозанатида бўлган иккита тизим 
бир – бири билан иссиқлик мувозанатида бўлади 
(термодинамиканинг нолинчи қонуни). 

---

---

4.Ёруғликнинг қутбланиши