Biologiya 9-sinf

11-BILET 
1. Eukariot hujayralarning xilma-xilligi. Plazmatik membrananing tuzilishi va vazifasi haqida 
ma’lumot bering.
 
Plazmatik membrana bir tekis yaxlit tuzilgan emas. Unda maxsus fermentativ kanalchalar bo'lib, ular orqali 
hujayraning ichki qismiga fermentlar yordamida ionlar va kichik molekulali moddalar o'tadi. Shu bilan birga 
hujayra faoliyati natijasida hosil bo'lgan moddalar hujayra tashqarisiga chiqariladi. Ayrim hollarda ion va 
kichik molekulalar hujayra ichiga membrana orqali ham o'ta oladi, bu passiv diffuziya emas, balki faol 
transpor bo'lib, ATF energiyasi sarflanishi orqali amalga oshadi. Plazmatik membrana orqali ayrim 
moddalar osonlik bilan o'tsa, boshqalari umuman o'tmaydi. Masalan, K+ ionlarining hu jayra ichidagi 
miqdori, uning tashqarisiga nisbatan ko'p bo'ladi. Na+ ionlari aksincha, hujayra tashqarisida ko'p. Na+ 
ionlari hu jayra ichida kam bo'lishiga qaramay hujayradan tashqariga chiqa riladi. K+ ionlari esa aksincha. 
Bu albatta, ATF energiyasi sarfi orqali amalga oshadi va faol transporga misol bo'ladi. Hujayra 
membranasining muhim xususiyati tanlab o'tkazish, ya’ni yarim o'tkazuvchanlikdir. Plazmatik membrana
faqat ayrim molekulalar yoki ionlarni hujayra ichiga o'tkazibgina qolmay, balki yirik molekulalar yoki ular 
yig'indisidan hosil bo'lgan yirik zarrachalarni ham o'tkazish xususiyatiga ega. Bu xususiyat o'z navbatida 
ikkiga: fagositoz va pinositozga ajratiladi. 
Fagositoz
. Organik moddalar, masalan oqsillar, polisaxaridlar va 
qattiq zarrachalar hujayra ichiga fagositoz yo‘li bilan o‘tadi (yunoncha “fageo” 
- yemoq, hazm qilmoq degan 
so‘zlardan olingan). Fagositozda plazmatik membrana bevosita ishtirok etadi. Hujay
ra membranasining yuza 
qismiga biror qattiq zarracha tushsa o‘sha joyda membrana botiq (chuqurcha) hosil qilib, zarrachani o‘rab
qoladi. Membrana bilan o‘ralgan holda bu zarracha hujayra ichiga o‘tadi. Hujayrada hazm qilish vakuolasi
hosil bo‘ladi va hujayraga o‘tgan organik modda hazm bo‘ladi. Fagositoz hayvonot olamida keng tarqalgan.
Misol uchun, amyoba fagositoz yo‘li bilan oziqlanadi. Leykotsitlar ham fagositoz xususiyatiga ega.
O‘simliklar, bakteriyalar va ko‘k
-
yashil suvo‘tlari hujayralarining devori
zich va qalin bo‘lgani uchun
fagositozga qarshilik qiladi. Shu sababli ularda fagositoz amalga oshmaydi. 
Pinositoz
. Har xil moddalarning 
eritma holida mayda tomchi shaklida hujayraga kirishidir. Suyuqlikning mayda tomchi ko‘rinishida yutilishi

---

ichish hodi
sasiga o‘xshaydi. Shuning uchun bu hodisa pinositoz (yunoncha “pino” 
- 
ichaman degan so‘zdan
olingan) deyiladi. Suyuqlikni membrana orqali o‘tishi ham fagositozga o‘xshaydi. Pinositoz tabiatda keng
tarqalgan bo‘lib, bakteriyalar, zamburug‘lar, o‘simlik va 
hayvonlar hujayrasida amalga oshadi.