Biologiya 9-sinf

2. Belgilarning birikkan holda irsiylanishini misollar orqali tushuntiring. 
Genlar bir xromosomada bo‘lganda nasldan naslga o‘tish qonuniyatlari haqidagi masalani T. Morgan va
uning shogirdlari mukammal o‘rganishgan. Ular o‘z tadqiqotlarini 
asosan drozofila meva pashshasida olib 
borishgan. Drozofila meva pashshasi genetik tadqiqotlar uchun juda qulay. Drozofila laboratoriya sharoitida 
oson ko‘payadi, serpusht bo‘ladi: ular 25
-
26 °C da har 10
-15 kunda yangi nasl beradi, irsiy belgilari juda 
ko
‘p va turli
-
tuman, xromosomalari oz (diploid soni 8 ta) bo‘ladi. Tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, bir
xromosomada joylashgan genlar birikkan genlar bo‘ladi, ya’ni mustaqil taqsimlanmay, asosan, birgalikda
nasldan naslga o'tadi. Buni aniq misolda ko'rib chiqamiz. Agar kulrang tanali va normal qanotli drozofila 
bilan qoramtir tanali va kalta qanotli drozofila chatishtirilsa, duragaylarning birinchi avlodidagi barcha 
pashshalar kulrang tanali va normal qanotli bo'lib chiqadi. Bu ikki juft allel bo'yicha geterozigotadir (kulrang 
tana, qoramtir tana va normal qanot, kalta qanot). Tahliliy chatishtirish o'tkazishda digeterozigota (kulrang 
tanali va normal qanotli) urg'ochi pashshalarni retsessiv belgili qoramtir tanali va kalta qanotli erkak 
pashshalar bilan chatishtiramiz. Mendelning ikkinchi qonuni bo'yicha naslda to'rt xil fenotipli: 25 % normal 
qanotli kulrang tanali, 25 % kalta qanotli kulrang tanali, 25 % normal qanotli qoramtir tanali va 25 % kalta 
qanotli qoramtir tanali pashshalar olinishi kerak edi. Lekin Morganning olib borgan tajribalarida esa 
butunlay boshqacha natija olingan. Bu misolda bekross chatishtirishda diduragaydagi kabi to'rtta emas, balki 
ikkita genotipik guruh ajralib chiqdi. Ulardan biri kulrang tanali normal qanotli, ikkinchisi esa qora tanali 
kalta qanotli edi. Nisbat 1:1 bo'ldi. Bu A-B va a-b genlari birikkan holda irsiylanishidan dalolat edi. Bunday 
irsiylanish to'liq birikkan holda irsiylanish hisoblanadi. Bu dalillarga asoslanib, Morgan birikkan holda 
irsiylanish qonunini kashf etdi. Morgan va uning shogirdlari bir xromosomada joylashgan genlar ba’zan 
birbiridan ajralgan holda irsiylanishlari mumkin ekanligini ham isbotladilar. Buning sababi gomologik 
xromosomalardagi birikkan genlar meyoz jarayonida krossingover tufayli ayrim qismlari bilan o'zaro 

---

almashinuvidir. Ularni krossingoverga uchragan gametalar deyiladi. Chunki gomologik xromosomalar 
o'xshash uchastkalari bilan almashinuv natijasida xromosomalar strukturaviy qayta tuzilgan bo'lib, ularda 
birikkan genlar krossingover tufayli ajralib, yangi o'zgargan variantda o'zaro birikadilar. Natijada, bekkross 
chatishtirish uchun olingan organizm to'rt xil: ikkita krossingoverga uchramagan, ikkita krossingoverga 
uchragan gameta hosil qiladi.