Biologiya 5 new indd

«Qizil kitob»ga kiritilgan o‘simlik va hayvonlar.
O‘zbekiston 
Respublikasi «Qizil kitob»i 1979-yilda ta’sis etilgan. Dastlabki 
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»i 1983-yilda nashrdan chiq-
di. Kitobning 1-jildi «Umurtqali hayvonlar» haqida bo‘lib, unga 63 
turdagi umurtqali hayvonlar kiritilgan. 1984-yilda «Qizil kitob»ning 
«O‘simliklar»ga bag‘ishlangan 2-jildi chop etilgan. Unga 163 tur 
o‘simlik kiritilgan. «Qizil kitob» odamlarni o‘simlik va hayvonot 
http://eduportal.uz

---

88
dunyosining ayrim turlari yo‘qolib ketayotganligi, ularni saqlash va 
ko‘paytirish kerakligi haqida ogohlantiradi. «Qizil kitob»da o‘simlik 
va hayvonlarning tuzilishi, tarqalgan hududi, yashash tarzi, qirilib 
ketish sabablari kabi ma’lumotlar beriladi.
Quyida «Qizil kitob»ga kiritilgan ayrim o‘simlik va hayvonlar bi-
lan tanishamiz:
Oila:
Uzumdoshlar
Tur:
Yovvoyi tok.
Uzunligi 30 metrgacha yetadi. Dala, toshloq yerlarga o‘ralib 
o‘sadi. Bargi oddiy, panjasimon. To‘pguli ro‘vak. Mevasi turli rang 
va shaklda. May-iyun oyida gullab, iyul-oktabr oylarida mevasi 
pishadi. Chorva mollari boqilishi va o‘tin sifatida ishlatilishi natija-
sida kamayib ketgan. Madaniy navlar yaratishda qo‘llaniladi. Urug‘i 
yordamida hamda vegetativ yo‘l bilan ko‘paytiriladi (79-rasm).
78-rasm. 
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»i.
79-rasm. 
Yovvo-
yi tokning to‘pgulli 
shoxchasi.
80-rasm. 
Xolmon 
isirg‘aguli.
81-rasm. 
Safsan 
xurmosi.
http://eduportal.uz

---

89
Oila: 
Loladoshlar
Tur: 
Xolmon isirg‘aguli (80-rasm).
Bo‘yi 150 sm ga yetadigan piyozli, ko‘p yillik o‘t. Barglari cho‘ziq, 
poyada halqa hosil qilib joylashgan. Gullari qo‘ng‘iroqsimon, soya-
bon to‘pgulda joylashgan. Aprelda gullab, may oyida urug‘ hosil 
qiladi. Gullari qizil, chiroyli bo‘lgani uchun terib olingan, piyozi 
iste’mol qilinganligi sababli soni kamayib ketgan. Urug‘idan va 
vegetativ yo‘l bilan ko‘paytiriladi.