Biologiya (2). cdr

2 BOB. ICHAK INFEKSTIYALARI 
2 Mavzu: DIZENTERIYA. SALMONELLYOZ 
REJA: 

Kasallik haqida tushuncha. Ichak infekstiyalari kasalliklarining 
qo’zg`atuvchilari, rivojlanish mehanizmi.

Yuqish yo’li. Tasnifi. Asosiy klinik ko’rinishi, asoratlari.

Toksikoz va eksikoz haqida tushuncha. Bemorlarni ko’zdan kechirish.

Parhez ovqatlantirish. Bakteriologik va serologik tekshirish
usullarining ahamiyati.

Kasallikni oldini olish. Profilaktik chora-tadbirlar o’tkazish.
Kasalliklarni oldini olishda sanitariya-maorif ishlarining ahamiyati. 

O’zbekistonRespublikasi hududida salmonellyoz va o’tkir ichak
infekstiya kasalliklarini oldini olish to’g`risida amaldagi buyruqlari. 
Dizenteriya (ichburug', shigellezlar). Dizenteriya ko'pincha o'tkir kechadigan, 
umumiy intoksikatsiya va asosan yo'g'on ichakning pastki qismlari shikastlanishi 
bilan o'tadigan yuqumli kasallik. Ilgari vaqtda dizenteriyaning surunkalituri ham 
uchrab turardi. Keyingi yillarda asosan dizenteriyaning o'tkir turi qayd 
kilinmoqda.Etilogiyasi. Dizenteriyani qo'zg'atuvchi mikroblar shigellalar turiga 
mansub. Shunning uchun kasallik hozirgi xalqaro iborada shigellez tez yuritiladi. 
Shigellalar juda xilma-xil, asosiy turlari Shiga, Fleksner, Zonne mikroblari hisoblanadi. 
Shuningdek, ularning o'ziga xos serotip va Fleksner turining juda ko'p vakillari 
mavjud. Shigellalar grammanfiy mikroblar bo'lib, uzunligi 3 mikrongacha boradigan, 
uchi yumaloq tayoqchalar. Xarakatsiz. Ulartuproqda bir necha oy, oqar suvda bir 
necha soatda va 2 oygacha, sabzavotlar, non va siriyog'da 2 haftagacha saqlanishi 
mumkin. Barmoqlarda, o'yinchoqlarda bir necha kungacha saqlanadi. Zonne 
mikroblari sutda yaxshi saqlanadi, hatto ko'payadi. Quyosh nuri ta'sirida 30 minutda, 
qaynatilganida o'sha zahoti nobud bo'ladn. Ifloslangan kiyim-kechakda 18-25°S 
haroratda uzoq muddat yashaydi. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta'sirida 20-30 
minutda o'ladi. Dizenteriya qo'zg'otuvchilari selenitli, Endo, Levin, Ploskirev, Tiga 
muhitlarida yaxshi o'sadi. Shigellalarni laboratoriya sharoitida topish uchun ana shu 
muddatlarga ekib o'stiriladi. Tashqi muhit tasiriga Zonne shigellalari yangi chidamli 
hisoblanadi. Shiga tayoqchalari esa g'oyat chidamsiz. Fleksner mikroblari oraliq 
o'rinni egallaydi. Shiga mikroblari kuchli ekzotoksin hosil qiladn. Shu sababli ular 
qo'zg'otgan kasallik ko'pincha og'ir o'tadi.
Epidemiologiyasi. Ichburug' kasalligi dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida 
uchraydi. Markaziy Osiyoda ko'p uchraydigan xastaliklardan hisoblanadi, 
O'zbekistonda ham dizekgeriya bilan kasallanish ko'rsatkichlari yuqori. Asosan bir-
biri bilan bog'liq bo'lmagan - sporadik kasallanish turida qayd qilinadi. Kam hollarda, 
ochiq suv havzalari ifdoslanishi natijasida bir guruh odamlar kasallanish uchrab 
turadi. Ba'zan bolalar massasalarida, sanitariya-gigiyena talablari qo'pol ravishda 
buzilishi oqibatida, shigellalar bilan zararlanib qolgan ovqat mahsulotlari vositasida 
tarqalish tufayli kichik avj olishlar kuzatiladi. O'zbekistonda shigelez uchun 

---

12 
mavsumiylik xos. Yozoylarida bemorlar soni sezilarli darajada ko'payadi. Asosan 
bolalar kasallanadilar. Kasallik Buxoro, Farg'ona, Toshkent viloyatlari va Toshkent 
shahrida boshqa xududdarga nisbatan ko'proq qayd qilinadi. 
Respublikada XX asirning 50-yillarigacha Shiga mikroblari qo'zg'atgan 
dizenteriya hollari keng tarqalgan va o'lim ko'rsatkichlari ham yuqori eda. 60-80 
yillarda bu qo'zg'atuvchilar bilan bog'liq kasallik xollari kuzatilmadi. 1990-yildan 
boshlab, Shiga dazenteriyasi yana qayta uchray boshladi. O'zbekistonda 
ichburug'ning eng asosiy qo'zg'otuvchisi Fleksner shigellalarn hisoblanadi. Zonne 
mikroblari 2-o'rinni egallaydi. Yevropa mamlakatlarida Zonne shigellalari, 
rivojlanayotgan mamlakatlarda esa Fdeksif mikroblari kuzg'atgan kasallik hollari ko'p 
qayd etiladi.Infeksiya manbai bemor odam hsoblanadi. Ichburug' kasalligida 
bakteriya tanuvchilarining epidemiologik, ahamiyati tif-taratiflaridagidek yuqori 
emas. Dizenteriyani tarqatishda xastalikning yengil turi bilan og'rigan bemorlarning 
o'rni katta. Shigellalar bemor organizmidan najas bilan ajralib chiqadi, uning 
atrofdagilarga tarqalishida idish-tovoq o'yinchoq, va boshqa uy ashyolari muhim 
ahamiyatga ega. Shaxsiy gigenaga e'tibor bermaslik, dizenteryaning oilada va bolalar 
muassasalarida shu yo'l bilan oson tarqalishiga sabab bo'ladi.Sut va sut 
mahsulotlarida shigellalar yoz oylarida juda tez ko'payadi. Ayniqsa Zonne mikroblari 
uchun sut qulay ozuqa mudati hisoblanadi. Bunday mahsulotni iste'mol qilish 
natijasida bir guruh odamlar kasallanadi. Zararlangan sabzavotlar: bodring, pomidor, 
salat, ko'k piyoz, kukatlarni yuvmasdan iste'mol qilganda ham shigellalar organizmga 
tushib qoladi. Dizenteriya mikroblarining tarqalishida pashshalar ham faol ishtirok 
etadi.Tarqalish yo'llari va omillaridan qatyiy nazar, ichburug' mikroblari faqat og'iz 
orqali tushadi.
Patogenezi. Kasallikning qaysi yo'sinda shakllanishi va ketishi bir tomondan 
shigellalarnnng xususiyatiga borg'iq bo'lsa ikkinchidan bemor organizmining holati 
va xususiyatlari bilan borliq. Dizenteriyada asosiy patologik o'zgarishlar yo'g'on 
ichakning ohirgi qismlari sig'masimon va to'g'ri ichakda rivojlanadi. Shu bilan bir 
qatorda butun me'da-ichak yo'llarida ro'y beradigan o'zgarishlar toksinning ichak 
nerv-tomir sistemasiga ko'rsatadigan ta'siri bilan bog'liq. Qon tomiri devorlari 
o'tkazuvchanligining ortishi tufayli, ichak shilliq qavati qizaradi (gaperemiya), shilliq 
qavati bo'rtib chiqadi. Mahalliy qon aylanishi buzilinsh oqibatida to'qimaning ayrim 
joylarida nekroz yuz beradi. Uning ustidaga parda tushib ketgach, yara hosil bo'ladi. 
U 1-2 hafta ichida bitadi. Amalda yaralar paydo bo'lishi kam uchraydi. Ko'p hollarda 
shilliq qavat yallig'lanishiga xos alomatlar, ba'zan, mayda qon quyilishi -
gemorragiyalar uchraydi. Keyingi yillarda shigellalarning epitliy xujayrasi ichiga kirish 
qobilyati borligi aniqlandi.
Klinikasi. Dizenteriyaning yashirin davri o'rta hisobda 2-3 kun (1 kundan 7-
kungacha) davom etadi. Kasallik to'satdan boshlanadi. Dastlab et uvishib, lohaslik 
paydo bo'ladi. Ko'p vaqt o'tmay isitma ko'tariladi. U odatda 38-390S dan oshmaydi. 
Ishtaha yo'qoladi. Oradan 1-2 soat o'tgach qorinda og'riq paydo bo'ladi. Og'riq 
doimiy bo'lmay, vaqti-vaqti bilam burab og'riydi, keyin biroz kamayadi. Ichbururda 
og'riq asosan kindikdan pastda, ko'proq, chap yonboshda his etiladi. Shu bilan bir 

---

13 
vaqtda yoki biroz kechikib hojat kistaydi.Ko'pincha dastlab ich suyuq xolda ko'p 
keladi va patologik aralashmalar bo'lmaydi. Vaqt o'tgan sari xojat istashi tezlashadi 
najas oz miqdorda, kuchanish bilan keladi. Hojatdan so'ng bemor yengil tortmaydi. 
Kasallik avjiga chiqqan davrda xojat juda tez qistaydi. Bunda najas massasi g'oyat 
kamayib ketadi, unga shilliq va qon aralashish, ayrim hollarda xatto yiringli bo'ladi. 
Ushbu hollatda bemor xalovatini yo'qotadi. Xojatxonadan qaytib ulgurmasadan, 
qaygadan xojat qistayda. Ba'zan borganida xech narsa kelmaydi. U sohta hojat his 
qilish deyiladi. Shuningdek, ich kelishi g'oyat qiyinchilik bilan sodir bo'ladi. Bemor 
uzoq vaqt kuchanib o'tiradi. Bu alomat tenezm deyiladi va dizenteriyaga xos 
xisoblanadi. Og'ir xollarda, ayniqsa go'daklarda kuchanish zo'ridan orqa teshik yiriq 
bo'lib qoladi.Kasallikning kaday og'irlikda kechishiga qarab, yengil turlarida kuniga 5-
8-10 marta ich surishi kuzatilsa, og'ir hollarda 25-30 marta va undan ortiq bo'lishi 
mumkin. Ba'zan bemor xisobdan adashib ham ketadi. Hojatni tuta olmay qolgan 
hollar ham bo'ladi. Umuman olganda, ichburug' o'rta og'irlikda kechadigan hollar 
ko'proq qayd etiladi. Bunda ich surishi kuniga 10-15 martaga borada.Xastalik avj 
olgan davrda bemorni ko'zdan kechirilganida uning yuzida iztirob alomatlari seziladi. 
Bemor kupincha yonboshlab, ikkala qulini qorniga qo'ygan holda yotadi. Qorindaga 
og'riq zo'raygan vaqtda yuzi tirishib ketadi, dodlab yuborgudek bo'ladi. Ko'pincha 
tana harorati ko'tariladi. Tomir urishi tezlashadi.Bemorni ko'zdan kechirganda tili 
biroz qurishgan, karash qoplagan bo'ladi. Yurakda taxikardiya eshitiladi. Bemorning 
qorni taranglashgan, paypaslab ko'rilganda yo'g'on ichak yo'nalishi bo'yicha og'riq 
seziladi. Ko'pincha og'riq chap yonbosh sohasi va qovuq ustida kuchli bo'ladi. Chap 
yonbosh sohasida qorin mushaklari ostida tarang tortilgan sig'masimon ichakni 
paypaslab ko'rish mumkin. Tekshirish vaqtida u qattiq og'riyda. Qonda ba'zan biroz 
leykotsitoz, ECHT ortgani kuzatiladi.Dizenteriyaning avj olish davri ko'pincha 3-4 
kundan oshmaydi. So'ngra isitma 1-2 kun ichida me'yoriga keladi. Ich kelishi kamaya 
boshlab, dastlab suyuq holda bo'ladi. Keyinchalik, najas odatdagi tusda bo'lib, kuniga 
1-2 marta keladi. Ich qotishidan 1-2 kun oldin undagi patologik elementlar (qon, 
shilliq) aralashmasi yo'qoladi. Qornidagi og'riq ham kamayib, ich yaxshilanishi bilan 
yo'kola boradi.Bolalar va keksaklarda ichburug' kasalligi ko'pincha og'ir utadi. 
Intoksikatsiya alomatlari yaqqol ifodalangan bo'ladi. Ich buzilishi davri 10-12 
kungacha cho'zilib ketishi mumkin. Sog'ayish ham ancha sekinlik bilan ro'y 
beradi.Shiga mikroblari ekzotoksin ishlab chiqarishi tufayli, ular qo'zg'atgan 
dizenteriya ko'pincha og'ir kechadi. Bunda ichak alomatlaridan ko'ra, umumiy 
intoksikatsiya kuchli rivojlanadi. Uniig ta'sirida yurak-tomir sistemasi faoliyati sezilarli 
darajada buziladi. Qon bosimi pasayadi. Ba'zan kollaps ro'y beradi. Intoksikatsiya 
ta'sirida o'tkir buyrak yetishmovchiligi hollari ham uchrab turadi.Zonne mikroblari 
qo'zg'atgan kasallik asosan qisqa qusish boshlanishi bilan ifodalanadi. Deyarli bir 
vaqtda yoki biroz keyin ich surishi boshlanadi. Najas ko'pincha suvdek suyuq, shilliq 
va biroz qon aralash bo'ladi. Bemorni ko'zdan kechirganda tananing suvsizlanish 
alomatlari aniqlanadi. Korinni paypaslab ko'rganda og'riq ikkala yonbosh sohasi va 
kindik atrofida ham seziladi. Umuman olganda, Zonne shigellalari sababchi bo'lgan 

---

14 
ichburug'ni klinik alomatlariga ko'ra ovqat toksikoinfeksiyalaridan farqlash oson 
emas. 
Tashxisi. Ichburug' kasalligiga tashxis qo'yishda kasallikning o'ziga xos gemokolit 
simptomlari (qon va shilliq aralash ich ketishi) mavjudligi katta ahamiyatga ega. 
Shuningdek, epidemiologik ma'lumot ham e'tiborga olinadi. Bemor bilan muloqotda 
bo'lish, ichish uchun oqar suvlardan foydalanish, turar joylarning sanitariya holati 
yomonligi, pashshalar ko'pligi ichburug' tashxisish qo'yishda muhim o'rin tutadi. 
Laboratoriya tashxisi. Dizenteriya tashxisini qo'yishda laboratoriya usullaridan 
bakteriologik tahlil va najasni koproskopik tekshirish natijalari hal qiluvchi 
ahamiyatga ega.Najasni bakteriologik tekshirish uchun dezinfeksiyadan so'ng yuvib, 
qaynoq suv bilan chayib tashlangan tuvakdan simli ilgakcha vositasida 2-3 gr. najas 
olib,Tiga, Ploskirev muhitlariga ekiladi. Yaxshi natija olish uchun shilliq va yiring 
aralashmasi bir joydan olib ekiladi. Sterillangan tamponni orqa teshik orqali kirg'azib 
ham tahlil olish mumkin. Tekshirish kasallikning dastlabki kunlarida va antibiotik 
qo'llashdan oldin tashkil etilsa, ijobiy natija (koprokultura) olish imkoni ortadi. 
Dizenteriyada najasni bakteriologik tekshirish xar doim ham ijobiy natija 
beravermaydi. Shu sababli bakteriologik tekshirish ijobiy natija bermasligi 
dizenteriya yo'q degan ma'noni bildirmaydi. Kasallikning klinik namoyon bo'lishi 
o'ziga xos bo'lgan xollarda, najasdagi o'zgarishlar yaqqol aniqlanganda, ichburug' 
tashxisini bakteriologik tasdiqsiz xam ko'yish mumkin.Shunga ko'ra dizenteriya 
dignostikasida koproskopik tahlil muxim axamiyatga ega. Bu tekshirish klinik 
laboratoriyada amalga oshiriladi. Avvalo, najasni ko'zdan kechirganda uning 
konsistensiyasi, ko'zga tashlanadigan qon shilliq, yiring aralashmalari bor-yo'qligaga 
e'tibor beriladi. Surtma tayyorlab mikroskop ostida tekshirilganda ko'rish maydonida 
10 tadan ortiq leykotsit va eritrotsitlar bo'lishi dizenteriyada ko'p uchraydi. Bazi 
xollarda ko'rish maydoni eritrotsit, leykotsit, shilliq bilan to'lib yotgan bo'ladi.Ilgari 
ichburug' tashxisini qo'yishda rektoskopiya usuli keng qo'llanar edi. U temirdan 
yasalgan, uzunligi 25-30 sm li nay vositasida amalga oshiriladi. Rektoskopiyaga 
tayyorlash uchun bemorga kechqurun va ertalab tozalovchi xuqna qilinadi. Ertalab 
tekshirishdan o'tguncha bemor ovqatlanmasligi kerak. Rektoskopda tekshirishda 

---

15 
bemor stol ustiga ma'lum holatda cho'kkalatib 20-25 sm gacha ichkariga ehtiyotlik 
bilai yuboriladi. Bunda to'g'ri va sig'masimon ichak shilliq qavatini ko'rish mumkin. 
Rektoskop ichidagi kichik lampochka shilligq qavatini yoritib turadi. Ichakning 
ko'rilayotgan joyida shilliq qavatlarning yaltirab turishi, bo'rtganligi, qizarib turishi 
dizenteriyaga xos hisoblanadi. Ayrim hollarda bunga qo'shimcha ravishda qon 
talashish (gemorragiya) lar, xatto yaralar borligi aniqlanada.Keyingi yillarda 
rektoskopiya kam qo'llanmoqda. Klinik va laboratoriya tekshirishlari dizenteriyaga 
xos natija berganida rektoskopiyaga hojat dam qolmaydi. Diagnostika uchun qiyin 
hollarda yoki ichakda xavfli o'smalar borligiga shubxa qilinganida, hozirgi davrda 
kolonofibroskopiya usullaridan foydalaniladi. Kolonofibroskopni yo'g'on ichakka 1.5-
2 sm masofagacha kiritib, uning xamma qismlarini ko'rish mumkin. Bu asbob tolali 
optika yutuqlari asosida yasalgan bo'lib, egiluvchan plastmassa bilan koplangan. 
Uning uchidagi ko'rish linzasi vositasida ichakning xoxlagan qismida shilliq qavat 
holatini o'rganish mumkin. Lozim bo'lgan hollarda, fotoapparat ulab, kerakli joyning 
rasmi xam olinadi.Dizenteriyaga tashxis qo'yishda passiv gemagglutinatsiya 
reaksiyasi (PGAR) qo'yiladi. Buning uchun kasallikning 3
-
4 kunidan boshlab, bilakdan 
1-2 ml qon olib, dazenteriya eritrotsitar diagnostikumi bilan serologik reaksiya 
qo'yiladi. Reaksiyaning diagnostik titri 1:100. Oradan 4-5 kun o'tkazib tekshirish 
takrorlansa, reaksiya titri ortib boradi.Bir vaqtlar dezanteriyaga tashxis qo'yishda 
allergik sinovidan ham foydalanilar edi. Uni Suverkalov sinovi deyilada. Reaksiya 
ko'yish uchun bilak terisi orasiga 0.1 ml dizenterin yuborib, 24 soatdan so'ng natijasi 
ko'riladi. Hozirga vaqtda amaliyotda undan foydalanilmaydi.
Davolash. Ichburug' bilan og'rigan bemorlar odatda shifoxonaga yotqizib 
davolanada. Kasallik yengil ko'rinishda kechgan xollarda, katta yoshdagi bemor 
xonadonida sanitariya-gigiyena tadablariga javob beradagan sharoit bo'lsa, unda 
xam davolanishi mumkin. Bunda joriy dezinfeksiya vaqtida o'tkazib turilishi lozim. 
Oziq-ovqat korxonalari, do'konlari, bolalar muassasalarida ishlaydigan bemorlar, 
kasallik qanday og'irlikda kechishidan qatyiy nazar, shifoxonaga yotqizib 
davolanadi.Bemorni davolash har tomonlama asoslangan bo'lishi lozim. Kasallik avj 
olgan davrda osonroq xazm bo'ladigan taomlar buyuriladi (Pevzner bo'yicha 4-stol). 
Sut qo'shilgach ovqatlar tavsiya etilmaydi. Ichak shilliq qavatini qittiqlovchi hom 
piyoz, sarimsoq piyoz, qalampir, o'rik ham to'g'ri kelmaydi. Asal yeb turish foydali 
xisoblanadi.Kasallik o'rta og'irlikda va og'ir kechgan hollarda etiotrop davolash 
maqsadida antibiotiklar qo'llash mumkin. Jumladan, levomitsetin (0.5 g dam kuniga 
4 mahal), tetrasiklin (0.5 g dan kuniga 4 maxal), intetriks (2 kapsuladan kuniga 
3
 
maxal) kabi dorilardan birortasi 5 kun davomida beriladi. Zarurat bo'lganida 
bularga ko'shimcha ravishda ftalazol yoki sulgin 1.0 g dan kuniga 4 maxal 5 kun 
davomida ichiriladi. Antibiotiklar bo'lar-bo'lmas hollarda tayin qilinishi, davolash 
kursi ko'pincha oxiriga o'tkazilmasligi tufayli, keyingi paytlarda shigellalar orasida 
antibiotik ta'sir etmaydigan mikrob shtammalri ko'payib bormoqda. Shu holatni 
yodda tutib, antibiotik faqat zarurat bo'lgandagina qo'llanilishi lozim. Qolaversa, 
antibiotiklar ta'sirida ichak disbakteriozi kuchayishini xam unutmaslik kerak.Etiotrop 
davolash vositasi sifatida furazolidon (furadonin) xam keng qo'llanadi. Uni 0.1 g dan 

---

16 
kuniga 4 maxal 5 kun davomida ichirilada. Keyinga paytlarda dizekteriyani 
davolashda pentinning 5% li (bolalar uchun 3% li) eritmasini 3-4 kun ichirish yaxshi 
naf bermoqda. Bu preparat shigellalar bakteritsid ta'sir ko'rsatib, ichakning normal 
mnkroflorasnga eiyon yetkazmasligi isbotlangan.Ichburug' og'ir kechgan hollarda 
intoksikatsiyani kamaytirish maqsadida 5% li glukoza, 0.9% li osh tuzi, Ringer 
eritmalariga askorbin kislotasi (5% li 5 ml) qo'shib tomirga tomchilab yuboriladi. 
Bemorning axvoliga qarab, kuniga yuboriladigan suyuqlik miqdori 500-1500 ml ni 
tashkil etadi. Yurak faoliyatini yaxshilash uchun kordiamin, strofantin 
qo'llanadi.Qorindaga og'riqni kamantirishga 2% li papaverin (2.0 ml), I no-shpa (2,0 
ml), baralgin (5.0 ml) eritmalaridan muskul orasiga yuboriladi. Bemor axvoli 
ko'targan hollarda bu preparatlarnn tabletka holida berish mumkin. Qoringa issiq 
suv solingan rezina xaltachann vaqti-vaqti bilan qo'yib turish ham og'riqni 
kamaytiradi.Yo'g'on ichakda gemorragiya, yaralar bo'lganda davolash huqnasi 
qilinadi. Bu maqsadda 0.2% li furatsilin eritmasi, giyohlar damlamasi, kunjut moyi 
ishlatiladi. Davolash huqnasi ichak tozalanganidan so'ng 100 ml dan ortiq bo'lmagan 
miqdorda yuboriladi. Uni yuborgandan keyin bemor 1-2 soat yotishi kerak.Ich uzoq 
vaqt suyuq kelishi davom etgan hollarda vismut bilan tannalbin aralashmasi (0.5 g 
dan) kukun holida yoki smekta preparati suyultirib ichiriladi.Bemor shifoxonadan ich 
kelishi meyoriga qaytgan, najasni klinik laboratoriyada tekshirganda patologik 
elementlar yo'qolganidan so'ng, umumiy axvoli yaxshi bo'lgan, isitmasi tushgan 
holda ketishiga ruxsat etiladi. Bu orada antibiotik bilan davolash tugaganidan so'ng 
bir marta koprokulturaga olingan (nazorat) tahlili manfiy natija bergan bo'lishi kerak. 
O'rta hisobda ichburug' bilan og'rigan bemor shifoxonada 9-10 kun yotadi. 
Profilaktikasi. Dizenteriyaning profilaktikasida aholining suv ta'minotini yaxshilash, 
turar joylarni ozoda tutish muhim ahamiyatga ega. Oziq-ovqat tayyorlaydigan 
korxonalar, sut kombinatlari, bolalar muassasalarida ishni sanitariya-gigiyena 
talablariga qat'iy rioya qilgan holda tashkil etish lozim. Kasallik oldini olishda pokiza 
bo'lish juda ahamiyatlidir. Shuning uchun aholi orasida keng tushuntirish va 
targ'ibot ishlari olib borish zarur. 
Bemor shifoxonaga jo'natilganidan so'ng xonadonida yakunlovchi dezinfeksiya 
o'tkaziladi. Bemor atrofidagi oziq-ovqat tizimi yoki unga tenglashtirilgan korxonada 
ishlaydigan muloqotda bo'lgan kishilar ustidan 7 kun muddatga tibbiy nazorat 
o'rnatiladi. Bu davr ichida najasi bir marta bakteriologik tahlil uchun olib 
tekshiriladi.Dizenteriya muttasil ko'p qayd etiladigan qishloqlarda yoz fasli davomida 
bakteriofag vositasida fagoprofilaktika olib boriladi. Dizenteriya bakteriofagi suyuq 
yoki tabletka holida bo'ladi. Tabletka kattalarga har 3 kunda bittadan ichirib turilada. 
Bolalarga esa suyuq bakteriofag shu muddatlarda 5-10 ml dan ichiriladi. 
Salmonellyozlar o'tkir ichak kasalliklari orasida muxim o'rin tutadi. Kasallik asosan 
me'da-ichak sistemasining jaroxatlanishi va intoksikatsiya alomatlari bilan kechib, 
klinik 
manzarasi 
turlicha 
namoyon 
bo'ladi. 
Etiologayasi. 
Salmonellyoz 
qo'zg'atuvchilari juda yetlma-xil bo'lib, ichterlama va paratif qo'zg'atuvchilaridan 
farqli ravishda ko'pincha o'tkir gastroenterit alomatlari bilan kechadigan kasallik 
qo'zg'atadi. Salmonellyoz kasalligining qo'zg'atuvchisi dastlab kasal hayvonlardan, 

---

17 
keyinchalik bemor odamlardan topilgan. Kasallik qo'zg'atuvchisi deb xisoblangan 
Salmonella enteritidis mikroblari ilk bor 1888 yilda Gartner kashf etgan. Shu davrdan 
boshlab salmonellalarning juda ko'p yangi serovarlari topilgan. Hozirgi kunda 
salmonellalarning 2600 dan ortiq serovari ma'lum. Kaufman-Uayt taklif etgan 
xalqaro tasnif bo'yicha antigen tuzilishiga ko'ra salmonellalar kuyidagi asosiy 
guruxlarga bo'linadi: A, V, S, O, YE, G’ va x.k. Odamda kasallik qo'zg'atadigan 
salmonellalar asosan V, S va O guruxlariga mansub. O'zbekistonda salmonellezlar 
1960 yillardan boshlab chuaqu o'rganib kelinmoqda, Hozirgi kungacha respublikada 
V, S, O va YE guruxlariga mansub salmonellalarning 100 dan ortiq serovari 
aniqlangan. Ular orasida eng ko'p uchraydiganlari S.tifi murium, S.enteritidis, 
S.nyuport, S.anatum, S.geydelberg va boshqalar xisoblanadi. Salmonellalar qayrilgan 
tayoqcha shaklida bo'lib, uzunligi 1-3 mikron, yo'g'onligi 0.5 mikron. Tanasida gir 
aylana joylashgan xivchinlari bor. Ular yordamida tez xarakat qiladi. Kuchsiz 
ishqoriy muhitda yaxshi o'sadi. Salmonellalar mayda koloniyalar xosil qilib o'sishi 
o'ziga xos xisoblanadi.Mikrob tanasida O-antigen, hivchinlarida N-antigen mavjud. 
Ba'zi serovarlarida O-antigen tarkibnda VI-antigen xam bor. O-antigen tuzilish 
xususiyatlariga qarab, salmonellalar turli serovarlarga bo'linadi, O-antigen 
qizdirishga chidamli. Shu tufayli 2.5 soatgacha qaynatilganida xam parchalanmaydi 
(salmonella mikroblari tushib qolgan xolda saqlangan ovqatni isitib iste'mol qilinsa 
xam, baribir kasallik ro'y berishi mikrobning shu xususiyati bilan bog'liq). N-antigen 
qizdirishga chidamli, 75-100°S da isitilganida, xlorid kislotasi va alkogol ta'sirida tez 
parchalanada. Salmonellalar tashqi muxitda boshqa ichak guruxi mikroblariga 
nisbatan ancha chidamli. Ular quruq va past xaroratli muxitda yaxshi saqlanadi. Sut 
va sut maxsulotlarida salmonellalar 40 kungacha yashashi mumkin. Go'shtda uy 
sharoitida salmonellalar 15 kungacha, sovutqichda esa 60 kungacha saqlanib turadi. 
Tuxum va undan tayyorlangan mahsulotlarda, non va boshqa oziq-ovqat 
mahsulotlarida ham salmonellalar uzoq vaqt yashashi mumkinligi isbotlangan. Ko'k 
piyoz, bodring va boshqa sabzavotlarda 14-15 kungacha saqlanib qolada. 
Epidemiologiyasi. Salmonellez ilgari hayvonlar kasalliga deb hisoblangan. So'nggi 
yillardagi ilmiy izlanishlar natijasida infeksiyaning asosiy manbai hayvonlar bo'lsa 
ham, ulardan odamga, hatto bir odamdan boshqalarga ham o'tishi mumkinligi 
isbotlangan. Shuning uchun salmonellezlar hozir eooantroponoz kasalliklar guruhiga 
mansub hisoblanadi. Salmonellez keng tarqalgan kasallik bo'lib, barcha davlatlarda 
shok ro'y berishi uchraydi.Hayvonlar orasida infeksiya manbai sifatida qoramol 
muhim o'rin tutadi. qoramolda salmonellez yaqqol ifodalangan kasallik yoki 
bakteriya tashuvchilik ko'rinishida kechishi mumkin.Ularda asosan s.dublin, 
s.enteritidis va s.tifi murium topiladi. Cho'chqa va parrandalar orasida ham 
salmonellez ko'p uchraydi. Kasal parrandalarning go'shti ham, tuxumi ham 
salmonellalar bilan zararlangan bo'ladi.Bemor odam yoki bakteriya tashuvchi xam 
infeksiya manbai bo'la oladi. Infeksiya manbai sifatida odamning o'rni xayvonlar 
o'rniga nisbatan kam. Odamdan kasallik atrofdagilarga asosan kundalik bevosita 
muloqot yo'li bilan, ifloslangan anjomlar vositasida tarqaladi. Bemor yoki bakgeriya 
tashuvchi ovqat tayyorlash, tashish, sotish bilan mashg'ul hollarda salmonellalar 

---

18 
boshqa ichak infeksiyalaridagi kabi ovqat mahsulotlari vositasida tarqaladi. 
Salmonellez tarqalishida asosiy omil ovqat mahsulotlari hisoblanadi. Bunda mikrob 
sog'lom odam organizmiga zararlangan hayvon go'shti yoki tuxumi vositasida og'iz 
orqali tushadi. Ba'zi hollarda kasal xayvon chiqindilari suvga tushib, suv odamlar 
orasida salmonellez tarqalishida asosiy omil bo'lib hisoblanadi. Kasallik ushbu yo'l 
bilan tarqalganida odatda, shu suv manbaidan foydalanadigan aholi orasida 
salmonellez katta yo kichik avj olish holida qayd etiladi.Oilada katta yoshdagi odam 
salmonellez bilan og'riganida muloqot orqali kasallik atrofdagi bolalarga, ayniqsa, 
go'daklarga tarqalishi mumkin. Xastalikning bunday yuqishi ayniqsa tug'ruqxonalar 
va go'daklar bo'limida ko'proq uchrab turadi. Tibbiyot xodimlari, shifoxonaga 
yotqizilgan homilador ayollar, go'daklar orasida salmonellyoz kasalliga yoki bakteriya 
tashuvchilar bo'lganida, tibbiyot muassasalarida kasallik avj olishi kuzatiladi. 
Ularning kelib chiqishiga o'sha joyda sanitariya-gigiyena talablarining qo'pol ravishda 
buzilishi sabab bo'ladi.Respublikada salmonellyoz Yevropa davlatlariga nisbatan 
kamroq; xollarda uchraydi. Bu xolat, fikrimizcha, maxalliy axolining ovqatlanish 
an'analari — ovqatni yaxshi qaynatib yoki qovurib tayyorlash odati bilan xam bog'liq 
bo'lsa kerak. U asosan sporadik kasallik sifatida qayd qilinadi. Bazan cheklangan avj 
olishlar kuzatiladi. Kasallik yil davomida uchrab tursa xam, yoz-kuz oylarida ko'proq 
kayd etalada. Kattalarga nisbatan bolalar orasida salmonellyoz ko'proq uchraydi. 
Ayniqsa, 3-yoshgacha bo'lgan bolalar kasallanadilar. Salmonellez ko'proq sun'iy 
ovqatlanadigan bolalarda uchrashi isbotlangan. Ko'krak suti emadigan bolalar ularga 
nisbatan 3
 
marta kam kasallanadi. 
Patogenezi. Mikrob 
odam 
organizmiga 
faqat 
og'iz 
orqali 
tushadi. 
Salmonellyozda asosiy patomorfologik o'zgarishlar I me'da-ichak yo'llarida 
rivojlanadi. Uning qay darajada ifodalanishi bemor organizmining kasallanish 
davridagi xolatiga ko'p jixatdan bog'liq. Keyinga yillarda aniqlanishicha, salmonellalar 
xalok bo'lganida ajraladigan endotoksin ta'siridan tashqari, mikrobning boshqa 
xususiyatlari xam o'rin tutadi. Salmonellalar og'iz bo'shlig'i va ingichka ichakning 
epiteliy xujayralari ichiga qirish qobiliyatiga va u yerda ko'payib, xujayra parchalovchi 
(sitopatogen) ta'siriga ega ekanligi aniqlangan. Bu esa kasallik patogenezida muxim 
axamiyat kasb etadi.Salmonellalar og'iz orqali organizmga tushgach, og'iz bo'shlig'i, 
ichak shilliq qavati va limfoid to'qimalar orqali qon va limfaga o'tib, yangi a'zolarga 
tarqaladi. Keyingi bosqichda salmonellalar xujayradar ichiga kirib oladi va ularni 
kemira boshlaydi. Natijada suv va elektrolitlar almashinuvi buziladi. Gastroenterit 
alomatlari yuzaga keladi. Endotoksin ta'sirida va degadratatsiya tufayli yurak-tomir 
sistemasi faoliyati buziladi. Nerv-gumoral boshqarish mexanizmi izdan chiqadi. Bu 
klinik jihatdan intoksikatsiyada degidratatsiya alomatlari bilan namoyon bo'ladi. 
Keyingi bosqichda organizmning ximoya kuchlari ishga tushib, ko'pincha kasallik 
tuzalish bilan yakunlanadi.Klinikasi. Kasallikning yashirin davri bir necha soatdan 1-
2
 
kungacha. Xastalik odatda o'tkir boshlanadi. U yengil, o'rtacha og'irlikda va og'ir 
turda kechishi mumkin. Nimjon, chala tug'ilgan, sun'iy ovqatlanadigan bolalarda 
salmonellyoz ko'pincha og'ir o'tadi. Keksa yoshdagilarda ham kasallik ko'pincha og'ir 
va uzoq kechadi.Salmonellyoz ovqat vositasida yuqqan hollarda kasallik ovqatdan 

---

19 
zaharlanish toksikoinfeksiya ko'rinishida namoyon bo'ladi. Kasallik yengil kechganida 
bemorning umumiy ahvoli kam o'zgaradi. Tana harorati deyarli ko'tarilmaydi. 
Qorinda biroz og'riq bo'ladi, ich buzilib, kuniga 3-5
 
marta suvdek ketadi. Og'irroq 
hollarda intoksikatsiya va diareya sindromiga xos alomatlar yaqqol ifodalanadi. 
Umumiy lohaslik, ishtaxa yo'qolishi, ko'ngal aynishi, tana haroratining ko'tarilishi 
ingoksikatsiya alomatlari hisoblanadi. Harorat 38-39°S gacha, og'ir hollarda 40°S 
gacha ko'tariladi.Salmonellyozda diareya sindromi o'tkir gastroenterit, hatto 
gastroengerokolit alomatlari bilan namoyon bo'ladi. Qisqa muddatli umumiy 
alomatlardan so'ng qusish boshlanadi. U odatda bir necha marta takrorlanadi. 
Odatda biroz keyikroq ich surishi qo'shiladi. Avval ich suyuq holda tez-tez keladi, 
najas o'zgarmaydi. 3-4 martadan so'ng ich suvdek bo'lib, ko'p miqdorda keta 
boshlaydi. udda shilliq, ba'zan qon aralashgan bo'ladi. Ba'zan nch suyuq kelsa xam, 
unchalik qo'p miqdorda bo'lmaydi. Ahlat ko'kimtir tusda bo'ladi. Korin turib-turib 
“mijig'lab” og'riydi. Ichburug'dagiga o'xshab tinimsiya qatnash salmonellyozda kam 
uchraydi.Kasallik og'ir kechgan hollarda organizmda suvsizlanish (degidratatsiya) ro'y 
beradi. U ko'proq bolalarda uchraydi. Odatda, salmonellyozda degidratatsiya 11-111 
darajagacha boradi. Juda og'ir kechganidagina, degidratatsiya VI darajaga borib, 
gapovolemik shok ro'y berishi mumkin.Bemorni kuzdan kechirganda, ko'pincha yuz 
va tana terisi oqargan bo'ladi. Paypaslab ko'rganda teri kuruqshab qolgan, elastikligi 
yo'qolgani aniqlanadi. Tomir urishi tana haroratiga monand ravishda tezlashadi, 
tarangligi pasayadi. Qon bosimi tushadi. Yurak tonlari bo'g'iq bo'ladi. Og'irroq 
hollarda boldir mushaklarida tirishish kuzatiladi. Bemor ko'p chanqaydi. Tili qurib 
qoladi, karash bilan qoplanadi.Qorin ba'zida biroz kepchigan bo'ladi. Paypaslab 
ko'rganda qorinda tutash og'riq seziladi. Ayniqsa, kindik atrofida og'riq kuchli bo'ladi. 
Ba'zan jigar kattalashgani aniqlanadi.Davolash erta boshlanib, to'g'ri olib borilsa, 2-
3
 
kunda bemorning ahvoli yaxshilanadi. Qusish, ich surishi to'xtaydi. Najas avval 
bo'tqasimon bo'lib, keyin normal holga keladi. Ishtaha tiklanadi. 5-6 kunda quvvat 
kiradi. Salmonellyoz bilan og'rigan bemorlar shifoxonada o'rta xisobda 7-8 kun 
yotadi. Ba'zi bemorlarda tuzalganidan so'ng bakteriya tashuvchilik holati kuzatiladi. 
U qisqa muddat va surunkali bo'lishi mumkin. 
Tashxisi. Kasallik tashxisini qo'yishda anamnez, ayniqsa, epidemiologik 
anamnezini e'tiborga olish lozim. Avj olish ro'y berganida, bir xil taom yegan odamlar 
kasallanib, ayrimlaridan bakteriologik tekshirish natijasida salmonellalar topilsa, 
boqalariga ham salmonellyoz tashxisi qo'yish mumkin.Qonning umumiy tahlilida 
leykotsitoz, neytrofilez, ba'zan ECHT ortgani aniqlanadi, og'irroq hollarda siydikda 
oqsil aralashgan bo'ladi.Bakteriologik tekshirishlar natijasi muhim axamiyatga ega. 
Bemordan sterillangan idishga olingan qusuq massasida, me'dani chayilgan suvda 
yoki ovqat qoldiqlarida salmonellalarni topish mumkin. Najasdan ekma olib, Myuller 
muxitiga ekilganida ham kasallik qo'zg'atuvchilari aniqlanadi. Tana harorati yuqori 
bo'lgan hollarda qonni safroli suyuqlikka ekib, gemekul'tura olish mumkin. 
Kasallikning 4-5 kunidan boshlab PGAR qo'yib, serologik reaksiya vositasida tanadagi 
antitelolar aniqlanadi. 5-6 kundan so'ng tekshirish qaytarilsa, reaksiya titri ortgani 
ma'lum bo'ladi.Salmonellyoz xamda boshqa ichketar kasalliklarni, ba'zan klinik 

---

20 
jixatdan vabodan farqlash murakkab bo'lgani tufayli may-oktabr oylarida ichi buzilib, 
shifoxonaga yotqizilgan xar bir bemor najasi, ichak guruxi mikroblaridan tashqari, bir 
marta vabo vibrioniga xam tekshiriladi. 
Davolash. Salmonellyoz bilan og'rigan bemorlarni davolashda dastlabki tibbiy 
yordamni o'z vaqtida ko'rsatish muxim axamiyatga ega. Kasallik toksikoinfeksiya 
(ovqatdan zaxarlanish) alomatlari bilan kechgan xar bir bemorda, avvalo qornida 
o'tkir xirurgik kasalliklarni va miokard infarktini istisno qilish lozim. U I kasalliklar 
yo'qligiga ishonch xosil qilgach, birinchi navbatda me'dani ovqat qoldig'idan tozalash 
kerak. Bu maqsadda yo'g'on zond vositasida me'dani 3% li ichimlik soda eritmasi yoki 
pushti rang (0.02%) I kaliy pergament (margansovka), ular bo'lmasa, iliq suv bilan 
chayiladi. Bu muolaja, qaytib tushayotgan suv shilliqdan toza bo'lgunga qadar davom 
etada. Odatda, katta yoshdagilarning me'dasini yaxshilab chayish uchun 2,5-3 litr 
eritma sarflanadi. Bemor ichagini tozalashga ilik suv bilan xuqna ham qilinadi.Bolalar 
me'dasini 2% li ichimlik soda eritmasi bilan chayiladi. Eritma mikdori bolaning 
yoshiga qarab belgilanadi. Shuningdek, bolani ko'krak suti bilan emizish, albatta 
davom ettirilishi kerak. Ko'shimcha ovqatlantirilayotgan bolalarga o'rgangan ovqati 
berilaveradi. Ichi ketgan bolani 2-3 soatlab och qo'yish mumkin emas.Bemor qusish 
va ich surish natijasida yo'qotgan suv va tuz o'rnini qoplash uchun og'izdan 
glyukosolan yoki regidron eritmasi ichiriladi. Eritmani choy qoshig'ida har 3-5 
minutda takroran ichirib turiladi. Eritma tayyorlash uchun xaltachadagi shakar-tuz 
aralashmasi qaynatib sovutilgan bir litr suvda eritiladi. Ichiriladigan suyuqlik miqdori 
bemorning yoshi va yo'qotilgan suyuqlik miqdoriga qarab belgalanadi.Og'irroq 
hollarda tuzli eritmalar tomir orqali tomchilab (minutiga 40-60 tomchi) yuboriladi. 
Bu maqsadda Ringer eritmasi, trisol, atsesol, kvartasol kabi preparatlar ko'llanadi. 
Intoksikadayani kamaytirish maqsadida gemodea, poliglyukin kabi dorilar ham tomir 
orqali yuboriladi.Bemorga oson hazm bo'ladigan, qaynatib pishiriladigan taom 
buyuriladi (Povzner bo'yicha 4-stol). Kasallik avj olgan davrda kotirilgan non, qatiq, 
suzma (chakki) tavsiya etiladi. Taomdagi go'sht qiyma holida bo'lishi lozim. Kompot, 
meva sharbatlari (uzumnikidan tashqari) yaxshi naf beradi. Yovg'on xo'rdaga biroz 
qiyma qo'shib tayyorlansa, parhyezga mos keladigan taom bo'ladi.Kasallikning 
dastlabki soatlaridan tibbiy yordam ko'rsatilsa va 4-6 soat davomida FAP, KVA, 
poliklinikalar qoshida tashkil etilgan og'izdan suyuqlik ichirib davolash (ORP - oral 
regidratatsiya) bo'limlarida regidron ichirilsa, ko'pchilik bemorlarni shifoxonaga 
yotqizishga xojat xam qolmaydi. Bemor ahvoli og'irlashib qolishining oldi olinadi. 
Oqibatda o'lim hollari kamayadi.Salmonellyozni davolashda antibiotiklar ko'llash 
shart emas. Ilgari keng foydanilgan tetrasiklin, levomitsetin xozirga vaqtda 
salmonellalarga deyarli ta'sir ko'rsatmaydi. Ba'zan gentamitsin (40-80 mg dan kuniga 
2-3 marta), ampitsillin (0,5-1,0 g dan kuniga 3-4 maxal) kabi antibiotiklar va biseptol 
davolashda naf beradi.Kasallikning oldini olish veterinar-sanitariya, sanitariya-
gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlar majmuasidan iborat. Veterinariyada 
xayvonlarga beriladigan yem-xashak salmonellalardan xoli bo'lishiga, kasal xayvonlar 
sog'lomlaridan aloxidalanishiga e'tibor berish kerak. Uy hayvonlari, parranda 
so'yilganida ichagi chavoqlanmasliga, uning ichidagi moddalar gusht yuzasiga 

---

21 
tushmasligi lozim. Sut kombinatlarida xam gigayena talablariga qatyiy rioya qilish 
talab qilinadi.Oziq-ovqat sanoati va korxonalarida mahsulot tashish, tayyorlash va 
saqlash jarayonida salmonellalar bilan ifloslanishdan saqlash lozim. Ichketar 
kasalligining alomatlari bo'lgan odamlar ishdan chetlashtiriladi. Salmonellyoz suv 
orqali tarqalmasligi uchun ferma va molxonalar oqar suvlardan uzoqroq joylashgan 
bo'lish kerak.Avj olish ro'y berganida shubxa qilingan ovqat qoldig'i, uni tayyorlash, 
tashish va sotishda ishtirok etganlar bakteriologik tekshiruvidan o'tkaziladi. 
Tug'ruqxonalarda kasallik tarqalishining oldini olish maqsadida xomilador ayollar 
tug'ish muddatidan bir hafta oldin ichak guruxi mikroblariga tekshirib 
ko'riladi.Maishiy yo'l bilan salmonellez tarqalishining oldini olishda shaxsiy 
gigiyenaga e'tibor katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, emizikli bolasi bor onalar 
pokizalikni unutmasligi kerak. Go'dak bolaga beriladigan ovqat faqat bir marta 
iste'mol qilishga yetarli bo'lishi lozim. Bolani emizish yoki ovqatlantirish oldidan 
qo'lni sovunlab yuvish zarur.Salmonellyoz sporadik holda muttasil qayd qilinadigan 
qishloqlarda yoz fasli davomida salmonellyoz bakteriofagi profilaktik ravishda berib 
boriladi. U suyuq yoki tabletka holida bo'ladi.