Biologiya 17 14-04-2022. indd

1.9 NUKLEIN KISLOTALAR
Tayanch bilimlarni sinang.
Tirik organizmlarning irsiyat va o‘zgaruvchanlik, ko’pay-
ish va rivojlanish xususiyatlarini amalga oshiruvchi mexanizmlar haqida �ikringizni ayting. 
Barcha tirik organizm-
lar irsiy axborotni saqlash 
va ko’payish orqali av-
lodlariga o’tkazish xus-
usiyatiga ega. Tirik or-
ganizmlarning belgi va 
xossalari uning oqsillari 
tarkibiga bog‘liq. Hujayra 
oqsillari strukturasi va 
tarkibining nasldan naslga berilishini nuklein kislota-
lar ta’minlaydi. Nuklein kislotalar genetik axborot-
ning moddiy tashuvchilari, tirik organizmlar tuzilishi 
va metabolik faoliyatini dasturiy ta’minotidir. DNK 
va RNK barcha tirik organizmlarning hujayralarida 
mavjud bo’lib, irsiy axborotni saqlash, nasldan naslga 
o’tkazish funksiyalarini bajaradi.
DNK eukariot hujayralar yadrosida, shuningdek, 
mitoxondriya va plastidalarda bo‘ladi. RNK asosan si-
toplazmada joylashgan bo‘lib, qisman yadroda, plasti-
da va mitoxondriyalarda ham uchraydi. Prokariotlar 
hujayralarda DNK va RNK sitoplazmada joylashgan. 
Nuklein kislotalar polimerlar bo‘lib, ularning 
monomerlari nukleotidlar hisoblanadi. Har bir mono-
nukleotid 3ta komponentdan tuzilgan: azotli asos, 
monosaxarid, fosfat kislota qoldig‘i. 
Azotli asoslar tuzilishiga ko’ra purin va pirimi-
din asoslariga bo’linadi. Purin asoslari olti va besh-
burchakli ikkita halqaning birlashishi natijasida hosil 
bo’ladi. Pirimidin asoslari faqat bitta olti burchakli 
halqadan iborat (-rasm).
Purin asoslarining 2 turi: adenin (A) va guanin (G) 
va pirimidin asoslari ning 3 xil turi: sitozin (C), timin 
(T) va urasil (U) mavjud. DNKda adenin, guanin, sitozin 
va timin azotli asoslarini o’z ichiga olgan nukleotidlar; 
RNK tarkibida adenin, guanin, sitozin va urasil azotli 
asoslarini o’z ichiga olgan nukleotidlar mavjud. 
Nuklein kislotalarning nomlanishi ularning aso-
siy tarkibiy qismlaridan biri pentozalar bilan bog’liq.
RNK nukleotidlari tarkibiga riboza, DNK nukleotidlari tarkibiga dezoksiriboza kiradi 
(1.78-rasm).
DNK tarkibiga kiruvchi nukleotidlar dezoksiribonukleotidlar, RNK tarkibiga kiruvchi 
Zamonaviy biologiya fanining ilmiy yutuqlariga asoslan-
ib, akademik M.V.Volkenshteyn hayot tushunchasiga quy-
idagi ta’rifni berdi: “Yerda mavjud bo’lgan tirik organizmlar 
biologik polimerlar – oqsillar va nuklein kislotalardan tuzil-
gan ochiq, o‘z-o‘zini idora etuvchi va o’z-o’zini ko’paytiruvchi 
sistemalaridir”. 
Oqsil va nuklein kislotalarning qaysi xususi-
yatlari hayot tushunchasi mohiyatini ochib beradi?

---

30
Biologiya 10
nukleotidlar ribonukleotidlar deb yuritiladi (6,7-rasm).
Nukleotidlar uchinchi tarkibiy qismi fosfat kislota qoldig’idir (HPO
4
2-
) (1.79-rasm). 
Bu molekula DNK va RNKga kislotalik xususiyatini beradi.
Nukleotid sintezi jarayonida azotli asos va pentoza glikozid bog’lari orqali bog’lanib, 
nukleozid hosil qiladi. Nukleozid tarkibidagi pentoza va fosfat guruhi e�ir bog’i orqali 
bog’lanishidan nukleotid hosil bo’ladi (80-rasm). Glikozid va e�ir bog’lar hosil bo’lishi 
bittadan suv molekulasining ajralishi bilan boradi. Nukleotidlar DNK va RNK moleku-
lalarining strukturaviy birliklari bo’lib xizmat qiladi. 
Barcha tirik organizmlar DNK molekulalari bir xil turdagi nukleotidlardan tuzilgan. 
Tirik organizmlar hujayralarida nukleotidlarning turlari bir 
xil bo’lsa-da, ularning tartibi va soni bir-biridan farq qiladi. 
Aynan shu xususiyat tirik organizmlar xilma-xilligining asosiy 
omilidir. 
DNKda ham, RNKda bir nukleotidning fosfat guruhi 
boshqa nukleotidning pentozasiga fosfodie�ir bog‘lari orqali 
bog‘lanib, uzun polinukleotid zanjirlarini hosil qiladi. 
Polinukleotid zanjirning bir uchi 5`-oxiri deyilsa, 
ikkinchi uchi 3`-oxiri deyiladi. Polinukleotidlarda 
mononukleotidlarning birin- ketin izchil joylashishi 
uning birlamchi strukturasini tashkil etadi.