Biologik marom tirlari. Biotik aloqaning asosiy turlari

Biologik maromlar
Reja:

1. 
   Biologik marom tirlari.
   
2. 
   Biotik aloqaning asosiy turlari.
   

Tirik tabiatning muhini xususiyatlaridan biri ..unda sodir bo‘lib turuvchi jarayonlarning uzluksizligi yoki izchilligidir. Barcha tirik organizmlar hayoti(hujayradan tortib biosferagacha)

malum bir tartibda sodir bo‘lib turadi. Barcha o‘simlik va hayvonlarda uzoq tabiiy tanlanish natijasida anatomo-morfologik, fiziologik, biokimyoviy xususiyatlar va belgilar vujudga keladi hamda shular orqali ular muaan sharoitga moslashadi.
Har bir tur yil va yil fasllari davomida o‘z hayotini boshqaradi. Demak, biologik marom deb. organizmlar hayotining yil davomida qafiy ravishda boshqarib turilishiga aytiladi. Shuningdek. maTum vaqt oralig‘ida qanaydir bir jarayon yoki hodisaning takrorlanishi, bir holatdan ikkinchi bir holatga o‘tishi hamda qayta tiklanishi tushuniladi.
Marom materiya harakatining umumiy hususiyatlaridan bin bo‘lib, dunyo uning qonunlari asosida mavjud. Biologik marom esa bir-birini inkor qiluvchi ikki o‘zaro dialektik bog‘lanishdagi hayot jarayonining, ya"ni tiklanish va yemirilishlardan iborat hayotiy jarayonlarning bir maromda borishi va o‘zqo‘zidan qayta tiklanishiin ta"minlashni ifodalaydi. Maromlar odatda ikki xil, ya"ni ichki va tashqi maromlardan iborat.
Tashqi maromlar geofizik xarakterga ega va ular organizmdagi endogen fiziologik jarayonlarda kuzatiladigan maromlardir. Nafas olish. yurakning urishi, tana harakati kabilar asosida bir necha maromiy jarayonlar yotadi. Organizmdagi har qanday funksiya maromiy xarakterga ega bo‘ladi. DNK. va RNK. ning sintezi, oqsil sintezi, hujayra organoidlarining ish faoliyati, hujayraning bo‘linishi kabilar va Jiokazo.
Tashqi maromlar Yeming Quyosh atrofida aylanishi va yer bilan Oy o‘rtasidagi bog‘lanishlar natijasida saoradagi ko‘pchilik ekologik omillar qonuniy ravishda o‘zgaradi. Organizmlaming hayot faoliyatidagi qator o‘zgarishlar ana shu tashqi geofizik davriy o‘zgarishlar bilan bog‘langan bo‘lib, moslanish xarakteridagi biologik maromlar deyiladi. Ular dengiz va okeanlarda bir kecha-kunduz davomida sutkalik suvning ko‘tarilishi va pasayishi, shuningdek. bir oyiik va bir yillik maromlardir.
Odamlar va yuksak tuzilishdagi hayvonlarda faollik va tinim. tetiklik va uyqu holatlari asosiy sutkali marom hisoblanadi. Odamda 100 dan ortiq sutkali o‘zgarishlar bilan bog‘langan fiziologik jarayonlar aniqlangan. Hayvonlarda kuzatiladigan tetiklik va uyqu davrining almashinishi kunduzgi
Фaol va tungi faol turlarmng ajralishiga sabab bo‘Iadi. Kunduzi faol hayot kechiradigan hayvonlar bo‘lib uy tovuqlari, chumchuqsimonlaming ko‘pchilik vakillari, yumronqoziqlar. chumolilar, ninachilar va boshqalar hisoblansa, tunda esa ko‘rshapalaklar. tipratikanlar, boyo‘g‘li. yowoyi cho‘chqalar, mushuksimonlaming vakillari, baqalar. suvaraklar va boshqalar faol bo‘ladi.
Sutkali maromlar har xil omillarga sezilarli o‘zgarishi mumkin. Kunning birinchi yarmida odam organizmining sovuq haroratga sezgirligining ortishi, kunning ikkinchi yarmida esa yuqori haroratga ortishi aniqlangan. Cho‘lda yashovchi eshakqurtlar yoki qora dog‘li qo‘ng‘izlarning faolligi tuproq yuzasida harorat va namlikning o‘zgarishiga qarab surilishi mumkin.
Sutkali biomaromlar yirik va ochiq rangli gullarda yaxshi ifodalangan. Ulaming gullari bir kecha-kunduz davomida davriy ravishda ochilib yopiladi. Bunday o‘simliklarga qarab vaqtni
aniqlash mumkin. Shuning uchun ham ular «biologik soatlar» deyiladi. ertalab qoqio‘t, bo‘ztikan kabilar ochilsa, ulardan keyin sachratki, na"matakning gullari ochiladi. Kechga tomon
xushbo‘y tamaki, nomozshomgullar ochilib, changlatuvchi hashorotlami o‘ziga jalb etadi. KTinney turli o‘simliklaming gullashiga asoslanib flora soatini yaratdi.
Dengiz va okeanlarda suvning ko‘tarilishi va pasayishi sutka davomida ikki marta hamda oyning boshi va oxirida kuzatiladi. Ushbu maromlarga qirg‘oqlarda yashovchi organizmlar moslashgan. Molyuskalar suvning pasayishi vaqtida pallalarini yopib oladi. Aterina deb atalgan baliq rivojlanishi davrida oy davomidagi suvning eng yuqori ko‘tarilib tushishidan foydalanadi. Suvning ko‘tarilishi kuzatilishi vaqtida o‘rg‘ochisi qum ostiga uvildirig‘ini qo‘yib, oradan 15 kun o‘tgandan so‘ng ulardan yosh baliqlar chiqadi va suvning ikkinchi marta eng yuqori ko‘tarilib tushishida ular suvga tushib ketadi.
Biz oyga teng bo‘lgan davriylik quruqlikda va dengizda yashovchi bir necha organizmlarda kuzatiladi. Yorug‘likga javob rcaksiyasi. Kuchsiz magnit maydonita'sirida yoki mo‘lal olish tezligi kabilaming hayvonlarda oylik marom bilan bog‘liqligi aniqlangan.
Yillik maromlar.
Ular organizmlaming umumiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Ma'lumki, respublikamiz viloyatlanda yillik harorat maromiga ko‘ra organizmlaming rivojlanishi uchun qulay davrlar 6 oy davom etadi. Shu davr ichida tirik organizmlarda asosiy fcnologik hodisalar ro‘y beradi, yer yuzasidan qorlar erib, bahor nafasi sezila boshlaydi. Bodom, shaftoli, o‘rik va tollar barg yozmasdanoq gullay boshlaydi. Tuproq yuzasi yashil o‘tlar, o‘simliklar bilan qoplanadi, uchib ketgan qushlar qaytib keladi, qishlab chiqqan hasharotlar hayoti faollashadi. Yoz o‘rtalarida harorat noqulay bo‘ladi, daraxtlar va boshqa ko‘pchilik o‘simliklarnin o‘sishi sekinlashadi yoki butunlay to‘xtaydi, qushlaming ko‘payish davri tugaydi.
Yozning ikkinchi yarmidan boshlab erta kuzda ko‘pchilik o‘simliklarning meva va urug‘Iari pishadi, to‘qimalarida ozuqa moddalar to‘planadi. Shunday qilib, qishga taorgarlik boshlanadi. Daraxtlarning qishlaydigan kurtaklari shakllanadi va novdalari qotib yog‘ochlanadi. Qushlar galalashib uzoq tropik mamlakatlarga uchishga hozirlana boshlaydi. o‘similklarda xazonrezgilik kuzatilib, qushlar uchib ketadi. Hashorotlar va umurtqasiz hayvonlar uchramay qoladi.
Sovuq boshlanishidan awal tana haroratini boshqara olmaydigan organizmlar tinim holatiga o‘tadi. Umurtqali hayvonlar, qushlar va sut emizuvchilarning qish mavsumiga moslashishi kuzatiladi. Ular kuzda tullaydi, qalin va uzun, hatto oq rangdagi yunglar va tivit hosil qiladi. Qushlar pat chiqaradi. Qishda yetarli ozuqa topa olmaydigan hayvonlar, ko‘rshapalaklar, kemiruvchilarning ko‘pchilik vakillari, bo‘rsiqlar, ayiqlar uyg‘uga keladi.
Suvda suzadigan hasharotxo‘r parrandalar qishda ozuqa topib yeya olmaydilar, shuning uchun ular mavsumiy migratsiya qilishga majbur. Bulaming hammasi muhitning kunlik, oylik va yillik maromlariga organizmlarning bergan javobi hisoblanadi.
Har bir tuming yillik maromi tabiiy tanlanish natijasida kelib chiqadi. Jadal o‘sish va rivojlanish davri ko‘payib, qishki taorganhk va qishlash davrining muaan tartib va muddati yillik maromni tashkil etadi. Yillik maromlar ko‘pchilik turlarda endogen xarakterga ega va siklik maromlar deyiladi.
Barcha biotik aloqalarni olti guruxga ajratish mumkin:
1. Populyatsiyalardan birortasi xam boshqasiga taʼsir koʼrsatmaydi (0,0). Аgar ikki tur bir-biriga taʼsir qilmasa, ular oʼrtasida betaraflik (neytralizm) mavjud (0,0). Аslida tabiatda xaqiqiy betaraflik juda kam, chunki barcha turlar bevosita boʼlmasa-da, bilvosita oʼzaro taʼsirlashadi. Bu bilvosita taʼsirlashish samarasini esa, biz bilimlarimiz yetarli boʼlmagani sababli koʼra olmaymiz.
2. Ikki turning ancha mustaʼkam oʼzaro foydali aloqalari (+,+) mutualizm deyiladi. Bunday oʼzaro foydali aloqada har ikkala turning ishtirok etishi shartdir. Har ikkala organizm uchun foydali ʼisoblangan bunday oʼzaro munosabatlar simbiotik munosabatlar deb nomlanadi. Masalan, changlanuvchi oʼsimliklar va nektar oluvchi yoki oziqlanuvchi, meva va urugʼlar tarqatuvchi xasharotlarning oʼzaro aloqasi bunga misol boʼla oladi.
3. Bir tur boshqasiga zarar xam, foyda xam keltirmasdan oʼzi qandaydir foyda-ustunlikka ega boʼlsa, bunday oʼzaro munosabatlar shakli kommensalizm (+,0) deb ataladi. Masalan, akulalar terisiga yopishib olib, unda qolgan ozuqa qoldiqlari bilan hayot kechiruvchi krilipala, shuningdek, baliqlar terisiga yopishib yashovchi gidroid poliplar va boshqa xayvon turlari oʼrtasidagi munosabatlarni eslab oʼtish mumkin.
4. Ikkala tur uchun xam zararli munosabat raqobat (-,-) deyiladi. Raqobat ozuqasi, yashash joyi yaqin boʼlgan turlar oʼrtasida yuzaga keladi. Raqobat turlar ichida yoki turlararo boʼlishi mumkin. Tur ichidagi kurashlar kuchli boʼladi. Chunki uning asosida tabiiy tanlash va tur ʼosil boʼlish jarayonlari yotadi.
Umumiy maʼnoda "raqobat" soʼzi roqiblikni, musobaqani anglatadi. Аgar, ikki populyatsiya ayni bir resursdan foydalansa, (ayniqsa, u agar yetarli boʼlmasa), ular oʼrtasida bu resurslarni egallab olish borasida roqiblik yuzaga kelishi muqarrardir. Bunday raqobatdan har qaysi tur zarar koʼradi. U organizmlarning yashovchanligiga va oʼsishga, ular populyatsiyasi soniga taʼsir koʼrsatadi.
5.Yirtqichlik (+,-)-organizmlar oʼzaro munosabatlarining keng tarqalgan turidir. Bunda bir tur vakillari ikkinchi tur vakillarini yoʼq qiladi, yaʼni yeb qoʼyadi. Yirtqichlik - oziqaviy munosabatlar shakllaridan biridir.
Tipik yirtqichlik xayvonlarning ovlash tabiatda kuzatiladi. Yirtqichlik faqat xayvonlarda emas, balki oʼsimliklarda xam kuzatiladi. Masalan, xasharotxoʼr oʼsimliklarning xasharotga boʼlgan munosabati-yirtqichlikdir. Xullas, bunda bir tur foyda topsa, ikkinchi tur zulm koʼradi.
6.Parazitizm (+,-)- shunday biotik munosabatki, bunda bir turdagi organizm (parazit)lar boshqa turdagi organizm (xoʼjayini)ning toʼqimalari yoki oziq moddalari ʼisobiga yashaydi. Parazitizm yirtqichlikka yaqindir. Аmmo xaqiqiy yirtqichdan farqli oʼlaroq parazit organizm-xoʼjayinini darʼol oʼldirmaydi, odatda, u tirik xoʼjayindan oʼzining vaqtinchalik yoki doimiy yashash joyi sifatida foydalanadi. Parazit oʼz hayotini taʼminlab turgan xoʼjayinini asta-sekin xalok etadi.
Parazitlik oʼsimliklar orasida xam uchraydi, chirmoviq va shumgʼuyalar tipik parazitlardir.
Tayanch tushunchalar: sutkalik aylanish, kuyosh atrofida yillik aylanish, iklim mintakalari, zonallik

Yer un bir xil xarakat kiladi shulardan muxim geografik axamiyatga ega bulganlari kuyidagilar

1. Uz uki atrofida sutkalik aylanishi
2. Kuyi atrofida yillik aylanishi
3. Yer oy umumiy ogirlik markazi atrofida xarakat kilishi
Yer uz uki atrofida garbdan sharkka tomon yoki shimoliy kutb tomondan karaganda soat strelkasiga xarakati yunalishga teskari tomonga aylanadi. Uzi atrofida aylanish vakti sutka kuyoshga va yulduzlarga karab aylanishi mumkin.
Yer kuyosh atrofida uz uki atrofida aylangan yunalishda aylanganidan kuyosh sutkalari Yerning atrofida tulik aylanib chikishi uchun ketgan vaktdan salgina uzun buladi. Yerning uz uki atrofida tulik aylanib chikish muayyan joy mYeridianidan yulduzning ketma ket ikki marta utishi orasidagi vakt bilan aniklanadi.
Yer shari sutkalik aylanishining geografik axamiyati nixoyatda katta. YYerning kuyosh radiaciyasi mavjud fazoda aylanishi uning sharsimon shaklda ekanligi bilan birga tabiatning zonal bulishiga olib keladi. Yer uzi uki atrofida aylanishi Yer yuzasining kuyosh nuri ta’sirida xayot uchun kulay ravishda isib va sovib turishga sabab buladi.Yer yuzasining Kuyosh yoritib turgan tamoni kun davomida muvtadil isiydi tun da esa soy tomon mu’tadil sovi ydi.
Yerning uz uki atrofida aylanishi natijasida ikkita doimiy nukta kutub xosil buladi .Bu xol sharda kardinatalar turini yashashga ya’ni meridianlar va paralellar ekvator utkazishga imkon beradi. Kutblarni tutishini tutashtiruvchi sharlar chiziklar mYeridian deyiladi. MYeridian tekisligi gorizont tekisligiga tik buladi. Bu ikkala chizik kesishgan chizik tush chizigi deyiladi. Bosh mYeridianni aniklash uchun tabiiy bir belgi yuk. Shu sababli mYeridianning biri shartli ravishda bosh mYeridian deb kabul kilingan.
YYerning uz uki atrofida aylanishi asosiy vakt birligi bulgan sutkani xosil kiladi va sutkani ikki asosiy kismga tun va kunga ajratiladi.
Sutka organik dunyo evolyuciyasi jarayonida usimlik va xayvonlarning fizialogik faoliyati moslashib kolgan vakt birligidir. evolyuciya jarayoni davomida ichki biologik soat sutkaga moslashgan organizmlar tabiiy tanlanib kolgan.
Insonning xujalik faoliyati ta’sirida atmosfera xavosi ifloslanib uning gaz tarkibida uzgarishlarining ruy berishi iklimning global masshtabda uzgarishga olib kelmokda. Atmosfera xavosi tarkibida zararli gazlarning eng avval karbonot angidridi mikdorining kupayishi natijasida paranik effekt vujudga keladi. Bunda SO² gazi kuyoshning kiska tulkinli nurlarini bemalol Yer yuzasiga utkazib yuboradi, aksincha Yer yuzasidan koinotga tarkaladigan uzun tulkinli nurlanish ushlab koladi natijada sayyoramiz yuzasidagi xavoning urtacha xarorati ortib boradi. Olimlardan M.I. Budinkovning va AmYerika olimlari fikriga kura atmosfera tarkibida antropogen omillar ta’sirida SO² gazi mikdorining ortib borishi natijasida 2001 yilga borib Yer yuzasi xavosining urtacha xarorati 0,5 ⁰ isiydi. Agar atmosfera ifloslanishining oldini olinmasa 50 yildan sung AmYerikalik olimlarning bashoratiga kura sayyoramiz xarorati 1,5 -4,5⁰ S isish mumkin. Natijada muzliklar Yerib okean suvlari kutarilib kurukliklarning bir kismini suv bosadi. Zonalarning chegarasi va tabiati uzgaradi. T.Ya. Godin boshkalar ma’lumotiga kura xozir xavoning ifloslanishi natijasida muzliklar Yerish tozalashi xisobiga okeanlar suvi satxi yiliga 1,4 -1,5 mm kutarilmokda yoki okeanlar suvi yiliga 510-540 km3 kutarilmokda.Buning ustiga ximiyaviy gazlarning normadan oshib ketishi okibatida kuyoshning ustiga binafsha nurlarini ushlab koluvchi yupka ozon katlamini emirib uni zaiflashtiradi. Natijada ultrobinafsha nurlar Yer yuzasiga kuprok tushib insonlarda xar xil kasalliklarni xususan tYeri rakini kupaytiradi okeanlarda plankton va chizanoksimon organizmlarning kirilib ketishiga ekinlarning xosilining keskin kamayishiga olib keladi. Bulardan tashkari sanoatlashgan rayonlarda atmosfera tartibiga antropogen aYerozollar kupayib ular konsendaciya yadrosi vazifasini utishi tufayli bulutlar kuprok vujudga keladi, ifloslangan yoginlar mikdorining kupayishi mumkin. Bu nga kanaka tYerritoriyasiga tez tez “kislotali yomgir” yogib turishini misol kilib kursatish mumkin .
Bu kislotali yomgirning yogishiga asosan AKShning shimoliy kismida joylashgan sanoat ob’ektlaridan atmosferaga chikayotgan oltingugurt oksidi, azot kabi gazlar sababchidir. Bu gazlar shimolning ta’sirida atmosferaga kutarilib sungra kadanda tYerritoriyasiga kislotali yomgir bulib tushadi. Chunki bu gazlar atmosferaga kutarilib suv buglari xamda kislorod bilan reakciyaga kirishib oltingugurt (N₂ SO₄) va azot (NN O₃ ) kislotalarini xosil kiladi.
Sayyoramizning sanoatlashgan rayonlarida jumladan Garbiy Evropada xam kislotali yomgirlar vujudga kelib uning fakat 3/1 kismi shu joylarga kolgan 3/2 kismi esa Skandinovid mamlakatlari tYerritoriyasiga tushmokda.
Yashil usimliklar maydonini kengaytirish korbonat angidridi gazining kuplab yutuvchi okean suvlarini toza saklash lozim. Ishlab chikarishda chikindisiz texnologiyasi tuprok utishiga Yerishish zarur.

1. Yer sutkalik aylanishi axamiyati

2. Kislotali yomgirlar
3. Atmosferaning ifloslanishi

Adabiyotlar

1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й.
2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й.
3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 
4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил.
5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 
6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.