Биологик хусусиятлари



Download 0,71 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/6
Sana10.11.2022
Hajmi0,71 Mb.
#863131
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Meva

Шафтоли. Узбекистоннинг жанубий худудларида мева дарахтла- 
рининг энг кимматли турларидан бири хисобланади. Мамлакатимизда 
мева дарахтлари орасида таркалиши жихатидан учинчи уринда туради. 
Шафтоли дарахтининг узига хос хусусияти, тез хосилга кириши хамда 
киска умр куриши. Шафтоли навлари 2 гурухга булинади; улар меваси


тукли ва луччак шафтоли. Унинг 5000 га якин нави бор. жанубий 
худудларда \ар бир туп дарахтдан 100-150 кг гача хосил олиш мумкин. 
Мевасининг таъми яхши, иархезлик хусусиятига зга ва унинг таркиби- 
да 7,3-14.0 гача шакар, 0.33-0.95 % турли кислотал ар, 0,002-1.17  
пектин, 0Л % га якин ошловчи моддалар, А ва С витаминлар булади. 
Me вас и янгилигича ва кайта ишлаб истеъмол килинади. V н дан жем, цу­
кат, мураббо, мармелад ва бошка махсулотлар тайёрланади. куритиб 
коки хам килинади.
Шафтолининг ватани Хитой хисобланади. Бу ерда у 4000 йилдан 
буен маълум. Марказий Осиёга шафтоли Хитойдан кслтирилган ва бу 
ер хам шафтолининг кадамий марками хисобланади.
Шафтоли (Pérsica M ill.) 6 тур га булинади, улардан асосийлари 
куйидагилар: Жайдари шафтоли, Фаргона шафтолиси (анжир шафтоли), 
Давид шафтолиси, Мир шафтолиси ва Монгол шафтолиси.
Олхури. Олхури навларининг турлн-туман булганлиги учун, энг 
куц тар калган мева тури хисобланади. Узбекисгонда етяштириладиган 
олхури меваси таркибида 14-21 % гача шакар, 0,15-1.35 % гача турли 
кислоталар. 0.15-1.5 %гача ошловчи моддалар ва С витамини бор. 
Олхури меваси янгилигида ва кайта ишланган холда истеъмол 
килинади. Ундан коки, компот, мураббо. повидло, пастила-, мармелад, 
шарбаг ва бошкал ар гайёрланади. Янги узилган олхури мевасидан ва 
кокисидан табобатда цинга касаллигпга карши восита сифатида фойда- 
ланилади.
Олхури (Prunus mill) туркумига 34 та тур киради. Дунё буиича 
унинг 3 та асосий : 1 Паркий Осиё. Нвропа-Осиё ва Шимолий Америка 
маркази бор. Европа-Осиё гурухига мансуб олхуридан олча мевалп тог 
олча. тиканли олча, хонаки олхури; Шаркии Осиё гурухидан уссури ва 
гол баргли хитой олхуриси айн икса ахамиятлидир.
Олхури 
дарахги 
унчалик баланд змас, 3 - 4 мегргача егади. бир 
тупидан 
100 
кг 
ва 
ундан хам ортпк 
хосил олинади. Хонаки 
олхури 
шаф­
толи. урик 
ва гилосга 
Караганда 
совукка анча чидамли.
О лча.Олча эгаллаган майдони жихатидан олмадан кейин иккинчи 
уринда ту ради. Бу экин совукка ва к и т га чидамли булгани учун шимо­
лий худудларда хам устирилади.
Олчанинг айрим навларини. айн икса, олча билан гилос д\рагайла- 
рининг меваси янгилигича ейилади ва саноатда хом ашё сифатида иш- 
латилади. Узбекис гонда. айн икса Самарканд вилоятида етиштирилади- 
ган олча acocan коки килинади. Олча меваси таркибида 8,1-17,5 % ша­
кар, 0,92-2,82 % турли кислогалар, 0,16-0,36 % ошловчи моддалар 
булади. Олчанинг 1500 дан ортик навлари мавжуд.
22


Олча (Cerasus I .) туркумининг 150 га якин тури бор. Шулардан 
кенг таркалганлари куйидагилар: Камхастак олча. Дашт олчаси. Жайда- 
ри аччик олча, Аморели. Морели. Шишасимон олча, Америка кум ол­
часи, Тошчия олча. Гужумчия ва Говчия олчалари.
Гилос. Муътадил иссик ва иссик иклим усимлиги. Марказий 
Осиёда кенг таркалгам мева экинларидан хисобланади. Маланий гилос 
ёввойи туридан чикарилган. Гилос буйи 10-15 метргача етадиган, шох- 
шаббаси 
сийрак, 
йугон 
шохлари 
кам 
булган 
баланд дарахт. 
Узбекистонда гилос дарах-тининг танаси иссикдан ковжираб. пустлоги 
ёрилиб кетади. Тиним холатидаги куртаклари кам булади, шунингучун 
\ам асосий кисмлари куриб кол ганда шох-шаббаси яхши тикланмайди. 
Гилоснинг айрим дарахтлари 80-100 йил яшайди. Бизнинг шароитимиз- 
да бир 
туп 
гилосдан 
150-300 
килограммгача 
хосил 
олинади. 
Узбекистонда етиштирпладиган гилос мевасининг таркибида 12.2 %
шакар; 0.23 % турли кислота.'iap ва С хамда А витаминлари бор. Г илос- 
нинг иавлари ж\да куп булиб, асосан икки г\ру\га булинади: эти шира- 
ли, хураги гини хамда эти гигис. консерва килинадпган ва хураки би- 
гарро гилоси оор.
Анор. Мамлакатимизда кадимдан экиладигаи мева экини. Ватани 
Олд Осиё (Озарбайжон, Эрон ва Афгоннстон худудлари). Анор (Púnica 
Г.) турку.мининг 
иккита 
маданий 
(Р. granatum) ва ёввойи 
(Р. 
protopunica)rypjiapn мавжуд булиб. ёввойи анор истеъмол килинмайди.
Анор меваси таркибида 8-21 гача шакар. 0.5-5 гача турли ки- 
слоталар. 6 мг  гача С витамини бор. Анор меваси таркибидаги кисло­
та микдори буйича у ч гурухга: Г 0.9 % гача булса ширин; 2. 0,9-1,8  
гача ярим ширин; 3. 1.8 % дан ортик булса аччик анорга булинади. 
Апордан кондитер саноатида ва тиббиётда фойдаланилади. Анор 
пучогида. шох-шаббасида ва илдизида ошловчи (32%) ва буёк моддала- 
ри куп булганлигидаи ошловчи модда сифатида канава ип, газламаларпи 
буяшда хамда сиёх тайёрлашда ишлатилади. Гввойи анор мева,наридан 
лимон кислотаси олинади (таркибида 4-9 % гача булади). У руги тарки­
бида 12-17 °о озик-овкатда ииьпатиладиган мой олинади. Ингичка нов- 
даларидан пи шик саватлар тукилади.
Анор суви таркибида таннидлар ва темир моддаси куплиги туфай- 
ли ундан атеросклероз ва бошка касалликларни, пучоги ва илдизи 
кайнатмасидан эса ошкозон-ичак. юрак-томир. ангина, астма, тутканок 
каби касалликларни даволашда фойдаланилади. Анор суви иштахани 
очади. ундан хушхур ичимлик тайёрланади. Гули жуда чиройли булгани 
учун манзарачи усимлик сифатида хам экилади.
Анорнинг гули икки хил: биринчиси йирик, уругчиси учун. 
кузасимон булади ва улар 5.0-1 1,5 % ни ташкил килади. Иккинчиси


майда, уругчиси киска, кунгироксимон гул булади ва бу гуллар мева 
тугмайди.
Анор меваси йирик, калин пустли, мева кати ва тушиб кетадиган 
косачаси булиб, вазни 250-800 г ва ундан огир булади. Меваси 6-12 уя- 
ли, жуда сердон булади (300-1500 тагача дон). Уларнинг хар бири сер- 
шира нарда билан уралган, дон и оч пушти рангдан, тук кизил, хатто 
корамтир рангда булади.
Анорнинг кун навлари утказилгандан кейин 3-4 йили хосилга ки- 
ради ва 6-7 йилдан бошлаб тулик хосил бера бошлайди. 50 йил ва ундан 
ортик хосил бериши мумкин. Тупидан уртача 25-30 кг гача хосил оли- 
нади.
Анорнинг усув даври 180-225 кун. У ёругсевар ва намсевар 
усимлик, лекин нам меъёридан ортик булса, жуда усиб кетади ва кам 
хосил беради.
Анор совукка чидамсиз усимлик, шунинг учун купчилик майдон-# 
ларда, у тупрокка кумиб устирилади.
Анжир. Бу мева экини кадимдан фиго дарахти номи билан 
маълум. Унинг ширали меваси янгилигича ва куритилиб истеъмол 
килинади. Анжирдан компот, жем, мураббо, пивидло, вино, спирт, кофе 
тайёрланади. Янги терилган меваси ташишга чидамсиз булиб, тез бузи- 
лади.
Анжир мевасининг таркибида 9-28/ % гача, куритилгапида эса 75- 
86 % гача шакар; 0,12-0,59 % гача турли кислоталар; А, С, В,, В 2 вита- 
минлар, темир, кальций, мис, фосфор хамда магний куп булади.
Анжир (Ficus L.) туркумига 1000 га якин тур киради. Уларни 
купчилиги тропик, камрок кисми субтропик мамлакатларда ва иклими 
муътадил худудларда усади.
Дарахтининг буйи 4-15 м гача етади, шох-шаббаси калин, 
тарвакайлаб усган, барглари йирик, булмали, узун бандли булиб, хамма 
кисмларида сутсимон шира бор.
Анжир бир уйли, баъзан икки уйли усимлик. Гули майда, бир 
жинсли булиб, ‘'сикониум" деб аталадиган узига хос тупгул хосил 
килади. Улар нок шаклида булиб, барглар култигидан усиб чикади. 
Гупгули ичида эркак ва ургочи гуллар жойлашган. Туп гули икки хил 
булади: 1) каприфига - бунда чангчили гуллар нормал ривожланган, 
калта устунчали, уругчи гуллар эса бушлик деворларда жойлашган. 2) 
фига 
бунда чангчили гуллар майдалашган, уругчи гуллари эса узун 
у сту н ч ал и б у л ад и.
Каприфигапар вазифасига кура эркак тупгуллар, фигалар эса 
ургочи тупгуллардир. Фига усиб эти калинлашади ва унинг ичида жуда 
куп майда мева тугунчалари жойлашади.
24


Анжир гуллари очилмаслан, гунчалигида узига хос хид чикаради 
ва махсус арил арии (Blastophaga Psenes) жалб килиб, улар ёрдамида 
чангланади, лекин Узбекистон шароитида анжир кишда тупрокка кумиб 
куйилиши сабабли факат арилар ёрдамида чангланмасдан хам мева бе- 
радиган навлари усади. Бизнинг шароитимизда анжир бир мавсумда ик- 
ки марта хосил ту гад и. Утган йилги шох новдалардаги куртаклардаи 
биринчи хосил (апрелда), пайдо булиб. улар тушиб кетади. иккинчи 
хосил май ойининг иккинчи ярмида тугилиб. августнинг охири ва сен- 
тябр ой и да ёп паси га пишади.
Анжирнинг усув даври 180-230 кун давом этади. Бир дона мева- 
нинг вазни 10-12 г. Кучатлари утказилгандан кейин 2-3 йили хосилга 
к и ради ва 50-60 йилгача мул хосил беради, 100 йилгача яшаши мумкин. 
Унинг чар бир тупидан навига караб 5-40 кг гача, гектаридан эса уртача 
200 ц гача чосил олиш мумкин. Анжир ячши пишган бир йиллик нов- 
дасидан каламча тайёрланиб купатирилади ва камдан-кам чолатларда 
илдиз бачкисидан купайтирилади.
Хурмо. Кимматли субтропик экин. Меваси туйимли, пархез мева 
сифатида истеъмол килинади. Таркибида 15-20 шакар, 0,1 % турли 
кислоталар ва куп микдордаС витамини бор.
Хурмо дарахтининг ёгочи жуда кадирланади. У бошка субтропик 
экинларга 

Download 0,71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish