Biolog 10 indd

Kimyoviy evolutsiya. 
Taxmin qilinishicha, Yerning birlamchi atmosferasi 
tarkibi suv bugʻlari, erkin vodorod, karbonat angidrid, qisman metan, vodorod 
sulfi d,  ammiak  va  boshqa  gazlardan  iborat  boʻlgan.  Quyoshdan  keladigan 
ultrabinafsha  va  rentgen  nurlar,  chaqmoqning  kuchli  elektr  zaryadi,  yuqori 
harorat taʼsirida gazlardan birmuncha murakkab birikmalar sintezlangan. Shu 
tarzda    oddiy  organik  birikmalar:  uglevodlar,  aminokislotalar,  azotli  asoslar 
va  organik  (sirka,  chumoli,  sut)  kislotalar  hosil  boʻlgan. Yer  asta-sekin  soviy 
boshlashi  bilan  atmosferadagi  suv  bugʻlari  kondensatsiyalanib  borgan.  Yer 
yuziga  tinmasdan  yoqqan  yomg‘ir  juda  katta  suv  havzalarini  hosil  qilgan. 
Suvda  ammiak,  uglerod  oksidi,  metan  va  atmosferada  hosil  boʻlgan  organik 
birikmalar  erigan.  Suv  muhitida  oddiy  organik  birikmalar  polimerlarni  hosil 
qilgan.

---

222
A.  I.  Oparin  hayotning  paydo  bo‘lishini  tajribada  o‘rganish  mumkinligi 
g‘oyasini  birinchi  bo‘lib  olg‘a  surdi.  Darhaqiqat,  S.  Miller  (1953)  tajribada 
birlamchi  Yer  sharoitining  modelini  yaratdi.  U  qizdirilgan  metan,  ammiak, 
vodorod  va  suv  bug‘lariga  elektr  uchquni  ta’sir  etib  asparagin,  glitsin,  gluta-
min aminokislotalarini sun’iy sintezladi. Bu sistemada gazlar birlamchi atmo-
s ferani,  elektr  uchquni  esa  yashinni  imitatsiyalaydi.
D.  Oro  vodorod  sianid,  ammiak  va  suvni  qizdirib  adeninni  sintezladi. 
Metan,  ammiak  va  suv  aralashmasidan  ionlashtiruvchi  nurlar  ta’sirida  riboza 
va  dezoksiriboza  sintezlandi.  Bunday  tajribalar  natijasi  ko‘plab  tadqiqotlarda 
tasdiqlandi.
Evolutsiya  jarayonida  monomerlar  biologik  polimerlar  (polipeptidlar, 
polinukleotidlar)ga aylangan. Bu farazlar ham tajribalarda tasdiqlandi. S. Foks 
aminokislotalar  aralashmasini  qizdirib  proteinoidlar  (oqsilsimon  moddalar)ni 
sintezladi.  Keyinchalik  tajribada  nukleotidlar  polimerlari  ham  sintezlandi.
A.  I.  Oparin  fi kriga  ko‘ra,  oqsil  molekulalari  kolloid  birikmalarni 
hosil  qilgan.  Bu  birikmalar  suvdan  ajralib  turadigan  koatservat  tomchilari 
(koatservatlar)ni  hosil  qiladi  (lotincha 
koatservus – 
quyqa,  quyuq  narsa 
ma’nosini anglatadi). Koatservatlar o‘ziga suvdan har xil moddalarni biriktirib, 
bir-birlaridan tobora farqlanib borgan, ularda kimyoviy reaksiyalar kuzatilgan, 
keraksiz  moddalar  ajratilib  chiqarilgan.
Koatservatlarni  tirik  mavjudotlar  deb  atash  mumkin  emas.  Kimyoviy 
evolutsiyaning  so‘nggi  bosqichlarida  koatservatlar  o‘sa  boshlagan,  moddalar 
almashinishiga  o‘xshagan  belgilar  paydo  bo‘lgan.  Koatservatlar  membrana 
bilan o‘rala boshlagan va ularda bo‘linish xususiyati paydo bo‘lgan deb faraz 
qilinadi.  Bunday  koatservatlar 
protobiontlar 
yoki 
birlamchi hujayralar 
deb 
ataladi.
Koatservatlarga  o‘xshagan  birikmalar  A.  I.  Oparin  va  uning  shogirdlari 
tomonidan tajribada hosil qilingan va ularning xususiyatlari yaxshi o‘rganilgan.
Protobiontlar 
ham  hali  hayot  shakli  emas.  Ularda  asta-sekin  fermentlar 
(kofermentlar, xususiy fermentlar), ATFga o‘xshash birikmalar abiogen usulda 
paydo  bo‘la  boshlagan  deb  faraz  qilinadi.
Protobiontlarning  haqiqiy  hujayralarga  aylanishida  oqsillar  va  nuklein 
kislotalar  funksiyalarining  o‘zaro  muvofi qlashuvi  natijasida  matritsali 
sintezning  usuli  paydo  bo‘lishi  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lgan.
Matritsali  sintez  jarayoni  paydo  bo‘lishi  bilan  kimyoviy  evolutsiya  o‘z 
o‘rnini  biologik  evolutsiyaga  bo‘shatib  bergan.  Hayotning  rivojlanishi  endi 
biologik evolutsiya 
yo‘li  bilan  davom  etgan.

---

223
Dastlabki tirik organizmlar – protobiontlar, geterotrof bo‘lgan, ya’ni tayyor 
organik  moddalar  bilan  oziqlangan.  Atmosferada  erkin  kislorod  bo‘lmagani 
uchun  hayotiy  jarayonlar  anaerob  usulda  kechgan.  Abiogen  sintez  juda 
sekin  kechgani  uchun  organik  moddalar  zaxirasi  kam  bo‘lgan.  Evolutsiya 
jarayonida tabiiy tanlash ta’sirida avtotrof organizmlar kelib chiqqan. Fotosintez 
xususiyatiga  ega  organizmlar  –  birlamchi  ko‘k-yashil  suvo‘tlarining  kelib 
chiqishi  eng  yirik  aromorfozlardan  biri  hisoblanadi.  Fotosintez  atmosferani 
kislorod  bilan  boyitadi.  Fotosintezning  kelib  chiqishi  organizmlarning  abiogen 
sintezlanuvchi  organik  moddalar  uchun  raqobatini  susaytiradi.  Fotosintez 
natijasida atmosferada ozon ekranining paydo bo‘lishi ultrabinafsha nurlarining 
halokatli  ta’siridan  organizmlarni  himoya  qiladi.  Atmosferada  erkin  kislorod 
paydo  bo‘lishi  natijasida  organizmlar  aerob  nafas  olishga  o‘ta  boshlagan. 
Aerob  nafas  olish  anaerob  usulga  nisbatan  juda  samarali  bo‘lgani  uchun 
organik  olamning  rivojlanishi  va  murakkablashishi  tezlashadi.  Hozirgi  vaqtda 
anaerob organizmlar faqat kislorod yetishmaydigan sharoitlardagina mavjuddir. 
Dastlabki  organizmlar  prokariotlar  bo‘lgan,  atmosferada  kislorodning  miqdori 
ko‘paya  boshlagandan  keyin  eukariot  organizmlar  paydo  bo‘lgan.