Biolog 10 indd

Populatsiya genofondining o‘zgarishiga olib keladigan jarayonlar
. 
Mutatsiyalar
 
irsiy  o‘zgaruvchanlikning  asosiy  manbayidir.  Bir  necha 
millionlab  individlardan  tashkil  topgan  populatsiyalar  genofondidagi  har  bir 
gen  avlodlarda  mutatsiyalarga  uchrashi  mumkin.  Bu  mutatsiyalar  kombinativ 
o‘zgaruvchanlik  tufayli  nasldan  naslga  beriladi.  Ko‘pchilik  mutatsiyalar 
retsessiv  bo‘lgani  uchun  geterozigotalar  fenotipida  namoyon  bo‘lmaydi, 
aksincha yashirin saqlanadi. Mutatsiyalar evolutsion jarayonlar uchun material 
bo‘lib xizmat qiladi. 
Mutatsiyalar gen, xromosoma, genom va sitoplazmatik xillarga bo‘linadi. 
Mutatsiyalarning ko‘pchiligi zararli bo‘ladi va tabiiy tanlanish orqali bartaraf 
etiladi.  Ayrim  mutatsiyalar  organizm  uchun  shu  konkret  sharoitda  foydali 
bo‘lishi  mumkin.  Bunday  mutatsiyalar  organizmlarning  ko‘payishi  orqali 
kelgusi  bo‘g‘inlariga  beriladi  va  nasldan  naslga  o‘tgan  sari  populatsiya 
individlarida to‘plana boradi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik uzoq vaqt davomida 
tabiiy tanlanish natijasida mustahkamlanib boradi va populatsiya genofondini 
o‘zgartiradi.  Bu  esa  evolutsiya  tomon  qo‘yilgan  dastlabki  qadamdir. 
Populatsiya  genofondining  o‘zgargan  yoki  o‘zgarmaganligini  qanday  bilish 
mumkin? Odatda, populatsiya genofondidagi u yoki bu gen ta’sirida vujudga 
kelgan  belgini  turli  xil  organizmlarni  bir  necha  bo‘g‘inlarda  sanash  orqali 
ularning  har  bir  bo‘g‘indan  takrorlanish  miqdori  aniqlanadi.  Ularning  o‘zaro 

---

153
nisbatini  taqqoslash  yo‘li  bilan  populatsiya  genofondining  o‘zgargan  yoki 
o‘zgarmaganligi haqida mulohaza yuritiladi. 
Genlar dreyfi 
  –  genetik-avtomatik  jarayonlar  –  bir  necha  avlodlar 
davomida  gen  allellarining  populatsiyada  uchrash  ehtimolining  tasodifi y 
oʻzgarishi,  ya’ni  populatsiyalardagi  individlar  orasida  tasodifi y  kombinativ 
o‘zgaruvchanlikning yuzaga kelishidir. Kichik populatsiyada ayrim individlar 
o‘zining  genotipidan  qat’i  nazar,  tasodifi y  sabablarga  ko‘ra  avlod  qoldirishi 
yoki qoldirmasligi mumkin. Ko‘payish davrida hosil bo‘ladigan gametalarning 
hammasi  ham  zigota  hosil  qilishda  ishtirok  etmasligi  orqali  bu  hodisaning 
mexanizmini  tushunish  mumkin.  Bu  esa  populatsiyada  u  yoki  bu  allellarning 
uchrash  chastotasi  (takrorlanish  tezligi)ni  o‘zgartiradi.  Tasodifi y  ravishda 
genlar  chastotalarining  oʻzgarishi  tufayli  ayrim  allellarning  saqlanib  qolishi, 
boshqasining  yoʻqolishi  roʻy  beradi.    Genlarning  tasodifi y  dreyfi   natijasida, 
bir xil sharoitda yashayotgan, genetik jihatdan o‘xshash bo‘lgan populatsiyalar 
asta-sekin o‘zining ayrim allellarini yo‘qotib boradi va populatsiyaning genetik 
strukturasi  o‘zgaradi.  Genlar  dreyfi   amerikalik  genetik  S.  Rayt  tomonidan 
o‘rganilgan. U bir necha oziqli probirkaga A geni bo‘yicha geterozigota bo‘lgan 
ikkitadan erkak va urg‘ochi drozofi lalarni joylashtirib, ularning nasllari ustida 
kuzatish  o‘tkazdi.  Bir  necha  bo‘g‘indan  so‘ng  probirkalardagi  drozofi lalar 
tekshirilganda,  ba’zi  populatsiyada  faqat  mutant  gomozigota  borligi,  boshqa 
populatsiya  tarkibida  u  tamoman  uchramasligi,  uchinchilarida  esa  dominant 
hamda  retsessiv  allel  formalar  borligi  aniqlandi.  Demak,  genlar  dreyfi  
populatsiya genofondining o‘zgarishiga olib keladi. Genlar dreyfi  tabiiy ofatlar 
(oʻrmonlarning  yonishi,  suv  toshqini),  zararkunandalarning  keng  tarqalishi 
va  boshqa  hodisalar  natijasida  populatsiya  individlari  soni  keskin  kamayib 
ketganida aniq namoyon boʻladi.