Biolog 10 indd

Transduksiya.
  Transduksiya  jarayo-
ni  1952-yilda  N.  Jinder  va  F.  Lederberg 
tomonidan  kashf  etilgan.  Bu  kashfi yotga 
qadar  bakteriya  hujayrasiga  fagning  irsiy 
materiali  (nuklein  kislota)  kirganda  fag-
lar ning  hujayrada  ko‘payishi  oqi batida 
bakteriyaning  hujayra  qobig‘i  yorilib 
o‘lishi,  ya’ni  lizis  bo‘lishi  ma’lum  edi, 
xolos.  Bu  jarayon  faglarning  litik  reaksi-
yasi  deb  ataladi.  Bunda  bakteriya  hujay-
rasiga kirgan faglar 37°C da, 15–60 daqi-
qa ichida litik siklga kiradi. 
Fag  dastlab  bakteriyaning  nukleo-
tidtrifosfatlardan  foydalanib,  DNK  mo-
lekulasini  replikatsiyalaydi.  So‘ngra  fag 
xromosomasi  o‘zi  uchun  oqsil  qobiq 
sintez qilib, fag zarrachalari hosil bo‘ladi. 
Natijada  bakteriya  hujayrasining  qobig‘i 
68-rasm.
  Transduksiya jarayoni. 
5 – Biologiya 10

---

130
yoriladi va fag tashqi muhitga chiqib, boshqa bakteriyani zararlantiradi. Ammo 
bakteriya hujayrasiga tushgan fag doimo ham shu hujayrani nobud qilavermaydi. 
Ba’zan  fag  xromosomasi  bakteriya  xromosomasiga  rekombinatsiyalanadi.  Bu 
jarayon  fag  DNK  molekulasi  bakteriya  DNK  molekulasi  nukleotidlarining 
maxsus  ketma-ketligini  topib  birikishi  natijasida  sodir  bo‘ladi  va  bakteriya 
profag holatga o‘tadi. Xromosomasida profag bo‘lgan va erkin ko‘paya oladigan 
bakteriyalarni lizogen bakteriyalar, jarayon esa lizogeniya deb ataladi. Tashqi 
muhit ta’sirida ayrim holatlarda lizogen bakteriyadan fag xromosomasi ajralib 
chiqishi kuzatiladi.
Fag  nobud  bo‘lgan  hujayradan  sog‘lom  hujayraga  o‘tayotganida  nobud 
bo‘lgan  bakteriya  xromosomasining  biror  bo‘lagini  o‘zi  bilan  birga  olib 
o‘tkazishi  mumkin.  Bitta  bakteriyalar  hujayrasidan  ikkinchisiga  faglar  orqali 
genlarning  o‘tishiga  transduksiya  deyiladi.  Faglar  orqali  ikkinchi  bakteriya 
hujayrasiga o‘tgan genlar bu bakteriyaning irsiyatini o‘zgartiradi (68-rasm). 
Konyugatsiya 
(lot. 
conjugatio
 – «qo‘shilish» degan ma’noni anglatadi). 
Bakteriyalarda  konyugatsiya  ja rayo ni  bir  bakteriya  hujayrasidagi  ge netik 
materialni ikkinchi bakteriyaga olib o‘tkazish usuli bo‘lib, bunda ikkita bakteriya 
ingichka  ko‘prikcha  bilan  bog‘lanadi  va  shu  ko‘prikcha  orqali  bir  hujayra 
(donor)dan  boshqasi  (retsipiyent)ga  DNKning  bir  ipi  o‘tadi.  Retsipiyentning 
irsiy  xususiyatlari  DNK  bo‘lagida  uzatilgan  genetik  axborot  miqdoriga  qarab 
o‘zgaradi (69-rasm). 
69-rasm
. Bakteriyalarda 
konyugatsiya jarayoni. 
1–2 – donor hujayraning retsipiyent 
hujayra bilan birikishi; 3 – donor 
hujayra plazmidasi DNKsining bir 
zanjiri retsipiyent hujayraga o‘tishi; 
4 – har ikki hujayra plazmidasi 
komplementar DNK zanjirini 
sintezlaydi.

---

131
Demak,  transformatsiya,  transduk siya,  konyugatsiya  jarayonlari  bak-
teriyalarning irsiyatini o‘zgarishiga olib keladi.