Biolog 10 indd

metasentrik;  2)  noteng  yelkali  –  submetasentrik  (bitta  yelkasi  ikkin chisi-
dan  uzunroq);  3)  tayoqchasimon  –  akrosentrik  (bitta  yelkasi  juda  uzun, 
ikkinchisi juda kalta). 
Xromosomada  birlamchi  belbog‘dan  tashqari  ikkilamchi  belbog‘  ham 
bo‘ladi.  Xromosomaning  ikkilamchi  belbog‘i  yo‘ldosh  xromosomani  hosil 
qiladi (29-rasm).

---

52
53
28-rasm. Xromosomaning tarkibi.
Hujayra  bo‘linayotgan  vaqtda  xromosomaning  birlamchi  sentromerasiga 
mikronaychalar  birikadi  va  ularni  qutblarga  tortadi.  Bu  davrda  har  bir 
xromosoma ikkita xromatidalardan iborat bo‘ladi. 
  Tirik  organizmlar  har  bir  turining  hujayrasida  xromosomalar  soni 
hujayralarida o‘zgarmas, ya’ni bir xil bo‘ladi. Bu holat xromosomalar
 
sonining 
doimiylik qoidasi deyiladi. 
Jinsiy hujayralarda somatik (tana) hujayralarga nisbatan xromosomalar soni 
ikki  hissa  kam  bo‘ladi.  Jinsiy  hujayralarda  xromosomalar  gaploid  to‘plamda, 
somatik hujayralarda esa xromosomalar juft, ya’ni diploid to‘plamda bo‘ladi. 
Xromosomalar to‘plami n, shu to‘plamga xos DNK soni c harfl ari bilan ifoda 
etiladi. O‘lchami, shakli bilan bir-biriga o‘xshash, biri otadan, ikkinchisi onadan 
o‘tadigan xromosomalar gomolog xromosomalar deyiladi. Masalan, odamning 
somatik hujayralarida 23 juft xromosoma bo‘ladi. Xromosomalarning miqdor 
(soni,  o‘lchami)  va  sifat  belgilari  yig‘indisi  kariotip  deyiladi.  Xromosomalar 
soni va tuzilishining doimiyligi biologik tur uchun xos xususiyat hisoblanadi.