Biolog 10 indd

49-§.  EVOLUTSION  O‘ZGARISHLARNING  TIPLARI
Divergent  evolutsiya.  Divergensiya  (lotincha  divergantia  –  ajralish)  – 
evolutsion  jarayonning  yangi  sistematik  guruhlar  hosil  bo‘lishiga  asoslangan 
eng  umumiy  turi.  Divergensiya  –  har  xil  yashash  sharoitlariga  moslashish 
natijasida  ajdod  tur  belgilarining  tarqalishidir.  Divergensiya  tufayli  yangi 
muhit sharoitlariga moslanishlar kengayadi. Bu jarayon natijasida tip sinfl arga, 
sinf  turkumlarga,  turkum  oilalarga,  oila  avlodlarga,  avlod  turlarga  ajraladi. 
Ajdod  tur  tarqalgan  hududlarda  ekologik  sharoitning  har  xil  bo‘lishi 
divergensiyaga  olib  keluvchi  omil  hisoblanadi.  Divergensiya  jarayoni 
tarmoqlangan shoxli evolutsiya daraxti ko‘rinishida tasvirlanadi. Bu divergent 
evolutsiya  timsolidir:  umumiy  ajdoddan  ikki  yoki  undan  ortiq  formalar,  o‘z 
navbatida,  ulardan  ko‘pgina  turlar  va  avlodlar  kelib  chiqqan.  Divergensiya 
deyarli hamma vaqt yangi hayotiy sharoitlarga moslanishlarning ortib borishini 
ifoda etadi. Oziq turi, yashash muhitining xilma-xilligi tufayli sutemizuvchilar 
sinfi ning hasharotxo‘rlar, oztishlilar, qo‘lqanotlilar, kemiruvchilar, yirtqichlar, 
juft  tuyoqlilar,  toq  tuyoqlilar,  kurakoyoqlilar,  kitsimonlar  kabi  turkumlar 
kelib chiqqan. Bu turkumlarning har biri o‘z navbatida morfologik, ekologik, 
etologik, genetik, fi ziologik xususiyatlari bilan farqlanadigan kenja turkumlar 
va  oilalarni  o‘z  ichiga  oladi.  Sutemizuvchilar  har  xil  turkumlarga  mansub 
organizmlardagi  o‘zaro  o‘xshashlik  ularning  ajdodi  bir  ekanligiga,  ular 
o‘rtasidagi farq har xil sharoitga moslashganligiga dalildir.
Galapogoss orollarida morfofi ziologik xususiyatlari jihatdan farq lanadigan 
vyuroklarning bitta yoki bir nechta ajdod turlardan kelib chiqqanligi divergent 
formalarga misol bo‘ladi (114-rasm).
Divergensiya  hodisasini  o‘simliklar-
ning shakli o‘zgargan vegetativ organlarida 
ham ko‘rish mumkin. Masalan, no‘xatning 
gajaklari,  kaktus  va  zirkning  tikanlari, 
bargning shakl o‘zgarishi natijasidir. 
Evolutsiya  jarayonida  turlar  orasidagi 
farq  kuchaysa  ham,  biroq  ularning  ana-
tomik-fi ziologik  tu zi lishidagi  umu miylik 
saqlana borgan.
Masalan, Arktikada yashovchi oq ayiq 
o‘rmonda hayot kechiruvchi qo‘ng‘ir ayiq 
yoki  tog‘li  o‘rmonlarda  tarqalgan  qora 
114-rasm. Galapagoss orollarida 
yashovchi vyuroklarning turlari 
divergensiya natijasidir.

---

212
213
ayiqdan vazni, rangi bilan farq qilsa-da, ular ayiqsimonlar oilasining vakillari 
hisoblanadi.
Divergensiya  asosan  mutatsion  jarayon,  alohidalanish,  populatsiya  to‘l-
qinlari, tabiiy tanlanish ta’sirida ro‘y bergan. 
Divergensiya  tur  paydo  bo‘lish ning  yo‘llaridan  biri  bo‘lib,  bunda 
populatsiyalar  evolutsiya ning  boshlang‘ich  omillari  ta’siri  natijasida  ajdod 
turdan sezilarli darajada farq qiladigan belgilarni to‘playdi va saqlaydi, oqibatda 
tur ajralib, yangi turlarni hosil qiladi.