Biolog 10 indd

42-§.  TABIIY  TANLANISH  VA  UNING  TURLARI
 
Yashash  uchun  kurash  ko‘pchilik  organizmlarning  halok  bo‘lishi, 
ba’zilarining  esa  yashab  qolishi  bilan  bog‘liq  holda  ro‘y  beradi.  Individual 
o‘zgaruvchanlik  organizmda  uch  ko‘rinishda  namoyon  bo‘ladi.  Ularning 
bir  xillari  organizm  uchun  foydali,  ikkinchi  xillari  organizmlar  uchun 
befarq,  uchinchilari  esa  zararli  bo‘ladi.  Odatda  zararli  o‘zgaruvchanlikka 
ega  organizmlar  shaxsiy  taraqqiyotning  turli  bosqichlarida  halok  bo‘ladilar. 
Organizm  uchun  befarq  o‘zgaruvchanlik  ularning  yashovchanligiga  ta’sir 
ko‘rsatmaydi. Foydali o‘zgaruvchanlikka ega individlar tur ichidagi, turlararo 
yoki  abiotik  muhitning  noqulay  sharoitlariga  qarshi  kurashda  birmuncha 
afzalliklarga ega bo‘lganligi sababli yashab qoladi. Yashash uchun kurashda 
foydali belgi, xossalarga ega organizmlarning yashab qolishi, shunday belgi, 
xossalarga ega bo‘lmaganlarining nobud bo‘lishi tabiiy tanlanish deb ataladi. 
Tabiiy  tanlanish  –  organizmlar  evolutsiyasining  asosiy  harakatlantiruvchi 
omili.  Ch.  Darvin  fi kricha,  tabiiy  tanlanish  –  yashash  uchun  kurashning 
natijasi  boʻlib,  foydali  individual  oʻzgarishlarga  ega  boʻlgan  organizmlarning 
yashab,  nasl  qoldirishi,  yaʼni  moslashgan  formalarning  yashab  qolishi, 
foydasiz  oʻzgarishlarga  ega  boʻlgan  organizmlarning  qirilib  ketishi,  ya’ni 
moslashmagan  formalarning  nobud  boʻlishidan  iborat  biologik  jarayon.  Irsiy 
oʻzgaruvchanlik tabiiy tanlanish uchun asos hisoblanadi. Tabiiy tanlanish tufayli 
organizmlar  xilma-xilligi  ortadi,  evolutsiya  jarayonida  organizmlar  tuzilishi 
murakkablashadi, muhit sharoitlariga yetarli darajada moslasha olmagan turlar 
nobud boʻladi. 
Ch. Darvin tabiiy tanlanish jarayonini sun’iy tanlash bilan taqqosladi. Agar 
sun’iy tanlanishni inson olib borsa, tabiiy tanlanishni tabiat boshqaradi. Sun’iy 
tanlanishni  o‘tkazishda  inson  doimo  o‘z  manfaatlarini  ko‘zlaydi.  Shu  sababli 
sun’iy tanlash tufayli chiqarilgan nav va zotlarda inson manfaati uchun xizmat 
qiladigan belgi-xossalar yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Tabiiy tanlanishda esa inson 
manfaati  emas,  balki  organizm  manfaatlari  birinchi  o‘rinda  turadi.  Yashash 
uchun kurashga moslashgan organizmlar moslashmagan organizmlarga nisbatan 
kamroq  nobud  bo‘ladi.  Bu  esa  o‘z-o‘zidan  tabiiy  tanlanish,  organizmning 
muhitga  moslashishida  yangi  populatsiya,  turlarning  kelib  chiqishida  asosiy 
omil ekanligidan dalolat beradi.
Hozirgi vaqtda tabiiy tanlanishning 3 turi farqlanadi: 1) harakatlantiruvchi; 
2) stabillashtiruvchi; 3) dizruptiv.