Biokimyo pmd

RNK biosintezi (transkripsiya)

Transkripsiya - DNKdan RNKga axborot ko‘chirish usuli

Transkripsiya deb DNKda joylashgan genetik axborotni RNKga

ko‘chirish va keyinchalik RNKdan ribosomaga o‘tkazish jarayoniga

aytiladi. Transkripsiya qilinayotgan DNK bo‘lagi transkripton deb

ataladi. Transkriptonlar uzunligi 300 nukleotiddan 10

8

 nukletidgacha

bo‘lishi mumkin. Transkriptonning ma’lum qismlari turli funksiyalarni

bajaradilar. Bir guruh qismlar axborotli, boshqalari  axborot saqlamaydi.

Ko‘pchilik struktur genlarda, ayniqsa eukariotlarda, genetik axborot

uzlukli yozilgan. Struktur genlardagi axborot tutuvchi qismlar ekzonlar,

axborot tutmaydigan qismlar intronlar deb ataladi. Intronlar ekzonlarga

nisbatan ko‘pincha uzunroq bo‘ladi va gen ichida intronlarga nukleotid

juftliklarni ko‘p qismi to‘g‘ri keladi. Masalan: ovalalbumin genida 7

intron bo‘lib, umuman olganda 7700 juft asoslar saqlaydi, splaysingdan

keyin hosil bo‘lgan mRNK da esa faqatgina 1859 asoslar bo‘ladi. Balki,

intronlar ekzonlar uchun qo‘shimcha boshqaruvchilik vazifasini

o‘tashlari mumkin.

Transkriptonning transkripsiya boshlanadigan qismi promotor deb

ataladi. Unga transkripsiyani yengillashtiruvchi oqsillar va RNK-

polimeraza birikadi.

  Transkripton

                                               i    e    i        e    i    e

    Promotor     akseptor zona           struktur genlar           terminator

Akseptor yoki boshqaruvchi zona bilan transkripsiyaga ta’sir etuvchi

turli boshqaruvchilar bog‘lanishi mumkin. Akseptor zonadan keyin

intron va ekzonlarni ketma-ketligini saqlagan struktur sistron yoki genlar

keladi.

Transkripton oxirida joylashgan nukleotidlar – terminator,

transkripsiyaning tamom bo‘lganligi haqida axborot beradi.

Transkripsiya uchun zarur:

1. Transkripsiyaga uchraydigan DNK bo‘lagi.

2.  Ribonukleozidtrifosfatlar (ATF, GTF, UTF, STF).

3.  DNKga bog‘liq – RNK polimeraza.

RNK sintezini quyidagi sxema bilan tasvirlasa bo‘ladi:

 kATF + lUTF +   mUTF    +   nSTF     DNK,RNK-matritsa     RNK   +

(k+l+m+n)H

4

P

2

O

7

---

89

RNK polimerazaning ta’sir mexanizmi ko‘p jihatdan DNK

polimerazaning ta’sir mexanizmiga to‘g‘ri keladi. Sintez 5

1

→3

1

yo‘nalishida boradi va RNK zanjiri DNK zanjiriga nisbatan qarama-

qarshi polyarlikga ega. Lekin o‘ziga xos farqlar ham bor. E. Coli RNK-

polimerazasi nativ qo‘sh spiralli DNK bo‘lganda faollik ko‘rsatadi, in

vitro tajribalarda DNK ikkala zanjiridan RNK-polimeraza nusxa oladi,

in vivo DNKni faqat bir zanjiri transkripsiyalanadi. RNK-polimeraza

nativ DNK bir zanjiri bilan ma’lum nuqtada bog‘lanadi, natijada

chegaralangan qismida bispiral struktura yechiladi va RNK sintezlanadi.

DNK-polimerazaga o‘xshab, ferment praymer bo‘lishini talab etmaydi.

Transkripsiya mexanizmi 3 bosqichdan iborat (26-rasm):

1. Initsiatsiya.

2. Elongatsiya.

3. Terminatsiya.

Initsiatsiya promotorga DNK-ga bog‘liq RNK-polimeraza birikishi

natijasida sodir bo‘ladi. Eukariotlarda uchta RNK-polimeraza - I, II, III

bor. Bu oqsillar bir necha subbirlikdan iborat bo‘lib, bir-biridan

transkripsiya spetsifikligi bilan farqlanadi.

RNK-polimeraza I 5,8; 18; 28 S rRNK genlarining transkripsiyasiga

RNK-polimeraza II – mRNK,

RNK-polimeraza III –tRNK va 5S rRNK o‘tmishdoshlarining

sinteziga javobgar.

RNK-polimeraza doimo polinukleotid zanjirni 5

1

→3

1

 yo‘nalishida

uzaytiradi, shuning uchun 5

1

 – oxir har doim trifosfat (f-f-f), 3

1 

oxir

erkin -OH saqlaydi. Barcha RNK zanjirlari sintezi yoki fffAdan, yoki

fffGdan boshlanadi.

Elongatsiya RNK polimerazaning qolip DNK yuzasida siljishi

natijasida vujudga keladi. Har bir keyingi nukleotid DNK qolipdagi

komplementar asos bilan bog‘lanadi. RNK-polimeraza uni uzayotgan

RNK zanjiri bilan fosfodiefir bog‘i yordamida bog‘laydi. Elongatsiya

tezligi 1 sekundda 40-50 nukleotidni tashkil etadi.

Terminatsiya RNK polimeraza DNKdagi stop-signallar hisoblangan

nukleotid ketma-ketliklariga yetgandan keyin sodir bo‘ladi.

Transkriptonda shunday stop-signallar bo‘lib poli(A) ketma-ketliklar

hisoblanadi. Maxsus terminatsiya faktori – Q faktor topilgan, u oqsil

bo‘lib transkripsiyani uzadi.

Sintezlangan RNK DNKdan ajraladi va u DNK transkriptonining

to‘liq nusxasidir. Demak, yangi sintezlangan RNKda axborot saqlovchi

va axborot saqlamaydigan qismlar mavjud. Shuning uchun birlamchi

transkript RNKning o‘tmishdoshi deb ataladi.

---

90