Biokimyo pmd

13-rasm.  

Dezoksiribonuklein(a) va ribonuklein kislotalarning birlamchi

strukturasi

---

69

DNKning  ikkilamchi strukturasi

1953-yilda J. Uotson va F. Krik taklif etgan model, qator analitik

ma’lumotlar va rentgen strukturali tekshiruvlar asosida DNK

molekulasini 2 zanjirdan iborat ekanligi aniqlandi. Quyida shu

modelning asosiy xususiyatlari ta’riflab o‘tilgan (14-rasm).

1.DNK molekulasi antiparallel ravishda yo‘nalgan va boshidan

oxirigacha vodorod bog‘lari bilan bir-biriga bog‘langan ikkita

polinukleotid zanjirlaridan tuzilgandir (mononukleotidlarning har biri

vodorod bog‘lari hosil qilishda qatnashadi).

14-rasm.  

DNK bo‘lganing strukturasi

---

70

2.Zanjirlar orasidagi vodorod bog‘lari bir zanjir adenin qoldig‘ining

ikkinchi zanjir timin qoldig‘i bilan (A…T jufti bilan) va bir zanjirning

guanin qoldig‘i bilan ikkinchi zanjirning sitozin qoldig‘i (G::: S jufti)

ning o‘ziga xos tarzda o‘zaro ta’sir qilishi hisobiga hosil bo‘ladi. Juftni

hosil qiluvchi asoslar shu ma’noda bir-biriga komplementar bo‘ladiki,

bularning o‘rtasida vodorod bog‘lari boshqa kombinatsiyalardagiga

qaraganda (masalan, A va G, A va S va hokazoga qaraganda) osonroq

vujudga keladi. Bu – asoslar juftlari orasida vodorod bog‘lari hosil

bo‘lishida ishtirok etuvchi guruhlarning joylashish geometriyasi bilan

umuman DNK molekulasi geometriyasiga bog‘liqdir (15-rasm).

3.DNK molekulasi bir zanjirining birlamchi strukturasi ikkinchi

zanjir birlamchi strukturasiga komplementardir. Ushbu jarayon quyidagi

sxemada berilgan:

(5

1

→

3

1

) A – T – T – S – T – S – G – T – S – G – G

         :     :      :      :     :      :      :     :      :      :      :

(3

1

→

5

1

) T – A – A – G – A – G – S – A – G – S – S

4.Ikkala zanjir umumiy o‘qqa ega bo‘lgan spiral holida o‘ralgan

zanjirlarni yechib yozish yo‘li bilangina bir-biridan ajratish mumkin

(bunday spirallar plektonemik spirallar deb ataladi). Purin va pirimidin

asoslari spiral ichiga qaragan va ularning tekisliklari spiral o‘qiga tik

va bir-biriga paralleldir. Shunga ko‘ra asoslar dasta bo‘lib turadi. Shu

dastadagi asoslar o‘rtasida gidrofob o‘zaro ta’sirlar yuzaga chiqib, bular

qo‘shaloq spiralning turg‘un holatda bo‘lishiga zanjirlar orasidagi

vodorod bog‘lari asosiy hissani qo‘shadi. Riboza fosfat qismlari chetki

tomonlari joylashib, spiralning kovalent o‘zagini hosil qiladi (16-rasm).

 

15-rasm. 

 DNK qo‘sh spiralining sxematik ko‘rinishi.

---

71

DNK strukturasi organizmlarning o‘z-o‘zini bunyodga keltirish,

o‘zgaruvchanlik singari asosiy biologik hodisalarning molekulyar

mexanizmini tushuntirib berishga imkon ochadi.