Biogeografiya kk

Tapsırma ha’m sorawlar. 
1. Notogeya patshalıg’ında qanday haywanlar tirishilik etediW 
2. Neogeya patshalıg’ı qay jerlerdi qamtıydıW 
3. Arktogeya patshalıg’ına sıpatlama berin’. 

---

38 
 
11-lektsiya. 
Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına xarakteristika. 
Jobacı: 
1.Zonal, introzonal, ekstrozonal soobshestvolar. 
2.Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına (Suwıq sho’listanlar, tundralar, tog’aylar, dalalar 
h.t.b) xarakteristika. 
 
Klimatlıq faktorlar na’tiyjesinde biomlardın’ zonallıq qa’siyetleri kelip shıqtı. Zonalar 
o’simlik ha’m haywanat qaplamı boyınsha ha’r qıylı. Olar regionallıq ayırmashılıqqa iye. 
Zonal soobshestvolar birge introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar bar. 
Đ
ntrozonal 
soobshestvolar dep-o’zinin’ zonasın hesh jerde du’zeytug’ın, ibraq bir neshe ha’m onnan da ko’p 
zonalarda ushırawshı tu’rlerge aytıladı. 
Đ
ri biotsenotikalıq kategoriyalar-o’simlik tipleri (otlaq, 
batpaqlıq) barlıq zonalarda ushırasadı. Kishi kategoriyalardın’ tarqalıwı (mıs, formatsiya klasları) 
bir neshe zonalar menen shegaralanadı. Ma’selen, sfagnumlı, papiruslı batpaqlıqlar h.b. 
Ekstrozonal o’simlik ha’m haywanatlar belgili zona shegarasında (sırtında) zonal 
soobshestvolardı du’zedi, biraq «o’zinin’» zonasınan shıg’ıp zonasız jag’daylarg’a da 
iykemlesedi. Ma’selen, ayrıqsha zonanı du’ziwshi ken’ japıraqlı tog’aylar sho’lde suw 
bo’limlerinde ushıraspay tegisliktegi da’rya janbawırlarında ushırasadı ha’m sho’l balkalarında 
ushırasadı. Keyingisinde olar bayrachlı tog’aylardı du’zedi. endi jer sharındag’ı tiykarg’ı zonallıq 
soobshesvolarg’a xarakteristika berip o’temiz. 
1. Suwıq (polyar) sho’listanlar. O’simlikler tolıq qaplam du’zbeydi. Bul jerde qar boladı, 
ku’shli samallar urıp turadı. O’simlikler to’selip o’sedi. (taslardın’ arasında.) O’simlikler a’sirese 
quslar uya salg’an jrlerde («qus bazarları») ko’plew boladı. Quslardan punochka, laplend 
podorojnigi, chistikler (lyurikler, tupikler), chaykalar, gaga, pingvinler, burgomistrler, kulikler, 
rjankalar h.b.jasaydı. Pingvinler balaların muz yaki qar u’stine tuwadı. Su’t emiziwshilerden 
lemminglerdin’ ayrım tu’rleri jasaydı, biraq olardın’ sanı u’lken emes. O’simliklerden lishaynik 
ha’m moxlar, gu’llerden sinyuxa, mak h.b. jasaydı. Bul o’simliklerdin’ shan’lanıwında shmeller 
ha’m eki qanatlılar qatnasadı. Awqatlıq baylanıs qısqa. Arktika sho’listanlıg’ında 
fitomassalardın’ qorı 2,5-50 ts/ ga al jıllıq o’nim-10 ts/ga dan az. (Bazilevich ha’m Rodin 
boyınsha, 1967). 
2. Tundralar suwıq qatal jag’dayg’a iye. Vegetatsiyalıq da’wir qısqa 2-2,5 ay . Jawın-
shashın jılına 200-300 mm. Suwıq, ku’shli samal menen birge jerde qar jatadı. Ha’tte jazda 
tu’ngi temperatura 0
0
den to’men tu’sedi. Muz qala jazdın’ qa’legen ku’ninde boladı. Ko’p jıllıq 
muzqala torflı topıraqta 40-50 sm arqa betlerinde 1 m teren’ge shekem baradı. Relefi tegis 
bolmaydı. Tundrada ag’ashlar o’speydi. Lishaynik ha’m moxlar o’sedi. Lishaynikler ju’da’ kelte 
boladı. Ma’selen, V.N.Andreeva mag’lıwmatına qarag’anda Kladoniyanın’ jıllıq o’simi 3,7-4,7 
mm ge, tsetrariy -5,0-6,3 mm ge jetedi. Sonın’ ushın suwınlar bul jerde ba’rhama jayılıp ju’re 
almaydı. Tundrada sfagnum moxı o’sedi. O’simlik du’nyası ju’da’ jarlı. Putashalardan keklik 
sho’bi, kassiopeya, brusnika, voronika (qısta japırag’ı jasıl); qısta japırag’ın taslawshı 
putashalardan-chernika, karlik qayın’, karlik iva o’sedi. 
Tundranı o’simlikler qaplamı boyınsha u’sh kishi zonag’a bo’lemiz: 1. Arktikalıq. Bul 
jerde putashalar ja’ma’a’ti joq, sfagnum moxı da o’speydi. 2. Tipik. Bul jerde putashalar, 
lishaynikler ken’ tarqalg’an. 3. Qubla Tundra Sfagnum torfları o’sedi. Tog’ay ja’ma’a’ti da’rya 
alaplarında bar. Quslar qısta ushıp ketip, jazda ko’p boladı. U’yrekler, gazlar, quwlar, kulikler, 
g’arg’alar, jasaydı. Su’t emiziwshilerden-jabayı arqa suwını, lemmingler polevkalar, pesetsler; 
qısta qalıwshı quslardan-tundra kekligi, polyar u’kisi h.b ushırasadı. Ko’pshilik omırtqalılar 
migratsiya jasaydı. Suwınlar jazda ten’iz jag’asına baradı. Sebebi, bul jerdegi samallar
gnuslardın’ (sona, peshshe) topılıs jasaw ku’shin pa’seytedi. Qısta olar tundranın’ qubla 
rayonlarına (qar az jerge) baradı. Keklikler suwınlar menen birge ju’rip awqat tabadı. 
Kemiriwshiler suwıqtan saqlanıp jasaydı. Lemmingler jılına 40-50 kg o’simlik jeydi. (Ku’nine 

---

39 
o’zinin’ salmag’ınan 1,5 ese ko’p jeydi). B.A. Tixomorovtın’ ko’rsetiwinshe 1 ga maydanda 
lemminglerdin’ uyalarının’ sanı 400 den 10000. g’a shekem baradı. Olardın’ massalıq ko’beyiwi 
3 jılda 1 ret boladı. Olardı ha’r-qıylı haywanlar jeydi. Tundrada o’z-o’zinen ha’m samal 
ja’rdeminde shan’lanıw ken’ tarqalg’an. Gu’lli o’simliklerden astragallar o’sedi. Fitomassa-
arktika tundrasında-50 ts/ga (sonın’ 35 ts/ga jer astında, 15 ts/ga jeru’sti): putalı tundrada-280-
500 ts/ga , al jıllıq birinshi o’nim-25-50 ts/ga.