Alp burmali geosinklinal mintaqalar megorelyef tog’ oldi botiqlarda
shakllangan yerik tekisliklar mavjudligi ham xarakterli xususiyatdir.
Messopotamif, Hind – Gang, Kumo – kabi tog’ oldi tekisliklari – qo’shni
platformalar
chekkasida Arabiston, Hindiston, Rus platformalarining
geosinklinal zonaga tektonik harakatlar natijasida kirib borganligi tufayli
bukilmalar hosil bo’lgan va ular olib qolingan. Allovial,
provizial mahsulotlar
bilan to’lg’azilganligidan hosil bo’lgan. Shunday qilib depudatsiya jarayonlari
kuchli bo’lgan. Tog’li strukturalaridan qalin qoplamlar chukindi yotqiziqli
tekislik yonma – yon joylashgan. Alp burmalanishi materik yer po’stining ichki
geosinklinallar megorelyefining eng harakterli xususiyatidir.
“Yashargan” (epiplatforma tog’lari) tog’li mintaqa megarelyefida –
Ural, Markaziy Qozog’iston, Apalachi kabi qadimgi tog’lar bilan birga tektonik
jixatdan faol 5-7 km li balandliklarga seysm qilig’I yoqadi. Ba’zi bir xolarda
hozirgi zamon vudkanizm bilan ta’riflanadigan tog’li o’lkalar ham uchraydi.
Bunday platforma zaminida paydo bo’lgan baland tog’larga – gersin
burmalanish yoshidagi Tyanshan va Kunlun Sharqiy Sibirdagi Sayan (Kaledon
burmalanishi) Baynal tog’li o’lkasi (Baykal – Doykembriy burmalanishi)
Shimoliy sharqiy Sibr tog’lari va qoyali tog’lar (gersin va mezazoy strukturali)
sharqiy Afrika tog’lari (tekimberiy strukturalari) kabi tog’li mintaqalarini
ko’rsatish mumkin. Bunday tog’larning orografiyasi qadimgi tog’ burmalanish
yer yo’nalishlariga to’g’ri
kelmaydi, ammo tektonik faolligi bo’yicha
strukturalaridan qolishmaydi. Tyanshan tog’ tuzilmasi kunlup tog’ tizmasi
(gersin burmalanishi) sayan va Baykal tog’li o’lkasi (Karedon va Tokembriy)
qoyali tog’lar tizimi (mezazoy va gersin) sharqiy Afrika tog’lari (Tokembriy
struktruralari va boshqa tog’ tuzulmalari platforma zaminida hosil bo’lgan
tog’lar jumlasini tashkil etadi). Shuni takidlash lozimgi bunday platforma
zaminli tog’larda Alp burmalanishi natijasida tektonik deformatsiya
ampletudasi exmdan 15 km gacha tashkil etadi. Umuman olganda “Yashargan”
tog’li mintaqalarda asosan uchta tog’li mintaqa morfologik jihatdan yaqqol
namoyon bo’ladi.
Sharqiy Afrika jonlangan tog’lari platforma o’rnida
shakllangan
janubda Zembeza daryosida shimolda Qizil dengizgacha shimolda chuzilgan.
Sungan va xarakterdagi vulkanizm bilan izohlanadigan sharqiy Afrika tog’li
mintaqasiga ba’zan suv bilan band rift botiqlari bilan palaxsali tog’lar borligiga
o’z ifodasini topgan.
Markaziy Osiyo “Yashargan” tog’li mintaqasidan Tokimbrey
mintaqasidan tortib so’ngi paleozoygacha yoshdagi tog’lar yasanib turibdi.
Tyanshan 74, 39, m Pobeda (kunlup) ulug’ muzg’or 7713 m qorakurum (chogori
8611 m) kabi yer sharining eng yuksak tog’ tizimlari ayniqsa shu hududda
joylashga. Shimoliy Afrikaning Kordelera “Yashargan” tog’li mintaqasi ham
materik chekkasidagi geosinklinalni tashkil etadi. Bryuks, Makkenizm qoyali
tog’lar sharqiy Yevira Madriy tog’lari, yassi tog’lari va platformalarini o’rab
turadi. Shimoliy Afrika “Yashargan” tog’lar
mintaqasi, g’arbdan Alp tog’li
geosinklinal zona bilan chegaralangan “Yashargan” Alpi tog’li mintaqani hosil
bo’lish harakteri to’liq hal qilinmagan bo’lsada materik va okeaning megarelyef
shakllarini tashkil qilish natijasida muayyan fikrlarni olg’a surish mumkin. Bu
birinchi navbatda o’rtaliq okean tizmalaridagi relyef tizmalari bilan
“Yashargan” tog’lar o’rtasidagi bog’liqlik. Chunonchi sharqiy Afrika relyeflari
Aden qultig’i orqali arab hind o’rtalik okean tizmasi bilan tutashadiki, bu hol
Charst va grabinlar hosil bo’lishi ancha yengil izohlab beradi. Chunki,
Qizil
dengiz, o’lik dengiz kabi reft zonasi tektonik siniqlarini ancha tushunarli
izohlaydi. Materiklarning 35% maydoni suv ostida joylashgan bo’lib, shuning
uchdan ikki qismi shimoliy yarim sharda, uchdan ikki qismi janubiy yarim
sharga to’g’ri keladi. Okeanlar qancha katta bo’lsa
materikning suv osti qismi
shuncha kichik bo’ladi. Chunonchi, Tinch okeanida atigi 5% bo’lgani holda
shimoliy muz okeanida materikning suv osti qismi 50 % ga yotadi. Materik
platformalarining suv ostidagi relyefiga 90 % maydoni to’g’ri keladi. Shelf
kondinental tekisliklardir. Relyef tekis. O’rtacha suv ostiga tomon qiyaligi 1
darajada 30 darajagacha. Dengiz sohilidan 200 m chuqurlikkacha bo’lgan shelf
materik yon bag’ri bilan almashinadi. Bu chegara relyefdagi (brofkasini) deb
yuritiladi. Shelf chegarasi 50-60 metrdan 200 m chuqurlikgacha joylashgan.
Materik yon bag’ri relyef tagidan boshlanadigan top palasa bo’lib
o’rtacha yon bag’ir qiyaligi 5 % dan 7 %gacha ba’zan 15 % gacha qiyali tekislik
holidagi materik yon bag’rida suv osti darajasi uchraydi. Ya’ni 2000
m gacha
uzunligi 100 km gacha bo’lgan bu suv osti daralari yon bag’ri tik to’g’ri ba’zan
tarmoqlangan. Materik yon bag’rining etagi ham qiya tekislik tarzida namoyon
bo’lgan. Ba’zi uchastkalardan materikning suv ostiga chekkalari tiktonik
chiziqlar bilan parchalangan. Buni borderlinlar deb yuritishadi. Gorest va
grabonlar borligi borderlan relyefining harakterli belgisi okeanlarning ayrim
uchastkalarida su osti ba’zan suvdan chiqib turgan baladliklar uchraydi.
Kondenental tipli bunday yer po’stli mikroponental deyiladi. Yangi zillandiya,
seyyshir orollari sayozligi mikrokantenentallariga tipik misol bo’la oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
