Biofizika

Organizm nur sezgirligining modifikatsiyalanishi. Radiatsiya zararlash tahsirining kuchaytirilishi. Organizmni nurdan himoya qilishning kimyoviy usullari. Radio’rotektorlar tahsirining fiziko-kimyoviy mexanizmlari, kislorod effekti. Sistema oksidlanish-qaytarilish muvozanati va radio’rofilaktik effekt. Strukturaviy metaboltik gi’oteza. «Biokimyoviy shok» gi’otezasi, «sulg’fogidril» gi’otezasi. Radiorezistetlikning endogen fon gi’otezasi.

Tirik hujayralar nur tahsiridan kelib chiqqan molekulyar zararlanishlarni tiklay olish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchun, ularning hayotchanligi yanada oshadi. Hujayraning zararlanishlardan qutilish jarayoni hujayraviy re’aratsiya, DNK ning zararlanishdan xalos bo’lishi esa, DNK re’aratsiyasi deb ataladi. Re’aratsiyaning keyingi ti’i muhim hayotiy ahamiyatga ega bo’lib, u tufayli DNK o’zining radiatsiyadan zararlangan strukturasini qayta tiklaydi.

Re’aratsiya jarayoni re’aratsiyalovchi sistemalar, deb ataladigan muxsus sistemalar tomonidan amalga oshiriladi. ionlantiruvchi nurlar tahsiridan kelib chiqadigan zararlanishlarni to’g’rilovchi maxsus sistemalar, evolyutsiya davomida, hujayrani ionlantiruvchi nurlardan himoya qilish emas, balki hujayrada s’ontan ravishda sodir bo’ladigan zararlanishlarni bartaraf etish uchun shakllangan.

DNK re’aratsiyasi ancha durust tekshirilgan bo’lsa, hujayra membranasining re’aratsiyasi uncha yaxshi o’rganilmagan. Turli tarkibga ega strukturalar zararlanishining qayta tiklanishi uchun mahsus re’aratsiya sistemalari talab etilmaydi.

CHunki, zararlangan strukturaga ega makromolekulani molekulyar bilib olish jarayonining buzilishi tufayli, zararlangan joy tegishli molekulyar - ust assotsiatsiyadan tushib qoladi va gidrolizlanadi. Uning o’rni metabolitik jarayonlarda de novo sintezlangan bo’laklar bilan to’ldiriladi.

DNK ulg’trabinafsha nurlar, ximiyaviy agentlar va kantserogen moddalar tahsirida zararlanadi. Bu omillarning tahsir mexanizmlari turlicha bo’lsada, ular tufayli, DNKda sodir bo’ladigan molekulyar o’zgarishlar o’zaro o’xshab ketadi.Agarda shu xil zararlanishlar hujayra re’aratsion sistemasining substrati bo’lib xizmat qilsa, u holda har xil agentlar tomonidan DNK da yuzaga keladigan zararlanishlar o’xshash mexanizmlar tomonidan bartaraf etiladi. Re’aratsiya mexanizmi haqidagi xozirgi zamon tasavvurlari bakterial sistemalardan olingan mahlumotlarga asoslangan.

Ekstsizion re’aratsiya. Ulg’trabinafsha nur tahsiridan DNKda ‘irimidin asoslarining dimeridan iborat (tsiklobutan ko’rinishidagi) fotomahsulotlar hosil bo’ladi. Mazkur dimer ko’rinuvchi nur tahsirida fermentativ fotoreaktivlanish yo’li bilan ‘archalanadi va ‘irimidin asoslari o’z holiga keladi.

‘irimidin dimeri va boshqa bir qator zararlanishlar, fotoreaktivlovchi fermentlar ishtirokisiz ham, qorong’ida ekstsizion re’aratsiyalanish mexanizmi yordamida tiklanishi mumkin (9-rasm).

R

e’aratsiyaning bu ti’i DNKning zararlangan joydagi bog’larning uzilishi (intsiziya), uzilgan bo’-lakning chetlatilishi, chetlatilgan fragment o’rnida, DNK o’’ozi-tsion zanjirining zararlanmagan qismidan matritsa sifatida foydalanib, re’arativ re’lika-tsiyani (re’arativ sintezni) amal-ga oshirish hamda yangidan sintez-langan fragmentni bo’sh qolgan joyga ulashdan iborat, bosqichlar-ni o’z ichiga oladi.
9-rasm. DNK ekstsizion re’ara-tsiyalanish jarayonining sxemami (tafsiloti matnda).