Biofizika kitob yangisi 2013. doc

§ 9.3. Lyuminessensiya turlari, xarakteristikalari va qo’llanilishi
 
Lyuminessensiya deb modda atom va molekulalarning yuqori energetik 
sathdan quyi sathga o’tishida moddaning shu’lalanishiga, ya’ni ko’rinadigan 
yorug’lik chiqarishga aytiladi. Modda atom va molekulalari avvaldan uyg’otiladi. 
Ana shu uyg’otuvchi ta’siri olingandan so’ng lyuminessensiya modda tabiatiga 
qarab bir necha sekunddan bir necha kungacha davom etishi mumkin. 
Lyuminessensiyaning davom etish muddatiga qarab 2 turga bo’linadi. 
1. Fluoressensiya- shu’lalanish vaqti kichik. 
2. Fosforessensiya shu’lalanish vaqti katta . 
Lyuminissensiyani issiqlik nurlanishi va boshqa tur nurlanishlardan farqlash 
uchun unga yana quyidagi ta’rifni berish mumkin.
Lyuminessensiya – bu moddaning berilgan haroratda issiqlik nurlanishidan 
ortiqcha bo’lgan va chekli davom etadigan shu’lalanishidir. 
Lyuminessensiyalanish qobiliyatiga ega bo’lgan moddalar lyuminofor-lar 
deyiladi. 
Lyuminessensiyani uyg’otish usullariga qarab bir necha turlarga bo’linadi: 
1. Fotolyuminessensiya – ko’rinadigan va ultrabinafsha nurlar bilan 
uyg’otiladi. Masalan, soat raqamlari yozuvi va strelkalari. 
2. Rentgenolyuminessensiya – rentgen nurlari bilan uyg’otiladi. Masalan, 
rentgen apparati ekranidagi tasvir. 
3. Radiolyuminessensiya – radioaktiv nurlanish uyg’otadi. Masalan:
ssintillyasion schyotchik ekranida kuzatish mumkin. 
4. Katodolyuminessensiya – elektron oqimi uyg’otadi. Masalan: ossilograflar, 
televizor, radiolakator ekranlarida kuzatiladi. 
5. Elektrolyuminessensiya – elektr maydon uyg’otadi. Masalan, gaz razryadi 
quvurlarida kuzatiladi. 
6. Kimyoviy lyuminessensiya – kimyoviy jarayonlar uyg’otadi, Masalan, oq 
fosforning, chiriyotgan yog’ochning, hashoratlar, dengiz hayvonlari va
bakteriyalarining shu’lalanishi.
Uyg’otilmagan molekulalar eng past energiyali holatda bo’lishadi, ya’ni 
asosiy holatda. Organik molekulalarda bu holat singlet holat bo’lib, undagi to’lgan 
orbitaldagi elektronlar spini antiparalleldir (
−
0
S
holat, 9.6-rasm). 
Asosiy 
0
S
holatdan molekula turli elektron holatlari
2
1
,
S
S
va h.k.ga energiya 
yutishi natijasida o’ta oladi. Lyuminessensiyalovchi molekulalarda uyg’ongan 
singlet holatlarda elektron 10
-9
– 10
-8
s yashay oladi. Boshqa molekulalarga 
energiya o’tishi ro’y bermasa va fotokimyoviy reaksiyalar bo’lmasa uyg’ongan 
molekulaning asosiy holatga o’tishi quyidagi uchta yo’l bilan bo’lishi mumkin 
(9.6-rasm). 
1. Elektron uyg’ongan holat 
1
S
dan asosiy holat 
0
S
ga o’tsa, fluoressensiya 
yorug’lik kvanti chiqadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

204
2. Uyg’ongan holat energiyasi asta-sekin molekulaning issiqlik harakatiga 
sarf bo’ladi. Elektron uyg’ongan
1
S
holatdan asosiy 
0
S
holatga o’tishda yorug’lik 
kvanti chiqmaydi. (9.6-rasmdagi OK o’tish). Bunday elektron o’tish nurlanishsiz 
deb ataladi. 
3. 
1
S
holatda elektron spini teskari buriladi va molekula triplet holat 
1
T
ga 
o’tadi, bu holat energiyasi singlet holatnikidan bir qadar kam. Triplet holatdan 
asosiy singlet holatga to’g’ridan-to’g’ri o’tish ehtimoliyati kam bo’lgani uchun 
molekula triplet holatda 
4
10
−
s dan bir necha sekundgacha bo’lishi mumkin. Oddiy 
haroratlarda suyuqliklarda bu vaqt ichida triplet holatdan asosiy holatga 
nurlanishsiz o’tish sodir bo’ladi 
0
1