Biofizika kitob yangisi 2013. doc

d
S
С
ε
ε
0
=
Bu yerda 
−
d
kondensator qoplamalari orasidagi masofa, 
−
S
har bir 
qoplamaning yuzi, 
−
ε
qoplamalar orasidagi muhitning dielektrik singdiruvchanligi. 
Amalda erkin zaryad tashuvchilari bo’lmagan moddalar dielektriklar deyiladi. 
Masalan: shisha, plastmassa va hokazo. 
Dielektriklar ham boshqa moddalar qatori atom va molekulalardan tuzilgan. 
Moddadagi barcha yadrolarning musbat zaryadlari barcha elektronlarning 
zaryadlar yig’indisiga teng bo’lgani sababli molekula zaryad jihatdan zaryadsiz 
bo’ladi. 
Agarda tashqi elektr maydon ta’siri bo’lmaganda musbat va manfiy zaryadlar 
“og’irlik” markazlari ustma-ust tushadi, bu holda molekula dipol momenti 
P
nolga 
teng bo’ladi. Bunday dielektriklar molekulalari qutbsiz deyiladi. Qutbsiz 
molekulaga ega bo’lgan dielektriklarga (N
2
, H
2
, O
2
, CO
2
, CH
4
...) lar kiradi.
Tashqi elektr maydon ta’sirida qutbsiz molekulalarning zaryadlari qarama-
qarshi tomonga siljiy boshlaydi va molekula dipol momentiga ega bo’la boshlaydi.
Tabiatda shunday guruh dielektriklar (H
2
O, NH
3
, SO
2
, CO, …) mavjudki 
ularning molekulalari asimmetrik tuzilishga ega, ya’ni musbat va manfiy 
σ
+
σ
−
1
ϕ
2
ϕ
σ
+
σ
−
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

131
zaryadlarning “og’irlik” markazlari mos kelmaydi va dipol momentiga ega bo’ladi. 
Bunday dielektriklarning molekulalari qutbli deyiladi. 
Dielektrikni tashqi elektrostatik maydonga joylashtirilsa u qutblanadi, ya’ni 
maydon farq qiluvchi dipol momentiga ega bo’ladi. Dielektrik qutblanishini 
miqdoriy baholash uchun qutblanganlik vektor kattaligidan foydalaniladi.
Qutblanganlik (R) elektr maydon kuchlanganligiga (Ye) to’g’ri chiziqli 
bog’liqlikka egadir. Agarda dielektrik izotrop modda bo’lsa va Ye uncha katta 
bo’lmagan holda quyidagi formula o’rinli bo’ladi: 
E
P
0
χε
=
(7.14) 
Bunda 
−
χ
moddaning dielektrik kirituvchanligi bo’lib, dielektrik xossalarni 
xarakterlovchi o’lchamsiz kattalikdir. Masalan: spirt uchun 
25
≈
χ
ga, suv uchun 
80
=
χ
ga teng. 
χ
doimo musbat va 
χ
>0 bo’ladi. Muhitning dielektrik 
singdiruvchanligi deb quyidagi o’lchamsiz kattalikka 
χ
ε
+
=
1
ga aytiladi va 
dielektrik ta’sirida maydon necha marta kuchsizlaganligini ko’rsatadi.
Nemis fizigi G.S. Om tajriba yo’li bilan bir jinsli metall o’tkazgichdan 
o’tuvchi tok kuchi o’tkazgich uchlaridagi kuchlanish U – tushuviga to’g’ri 
proporsional va utkazgich karshiligiga teskari proporsional ekanligini aniqladi. 
O’tkazgich qarshiligi uning o’lchamiga, shakliga va uning xossalariga hamda 
qanday materialdan yasalganligiga bog’liq bo’ladi. O’tkazgich materiali xossasiga 
bog’liq bo’lgan elektrik kattalik solishtirma qarshilik deb ataladi va 
ρ
- bilan 
belgilanadi, o’lchov birligi 
м
O
м
⋅
larda ifodalanadi.
O’tkazgichning solishtirma qarshiligi 10
-7
м
O
м
⋅
ga, dielektriklarning 
solishtirma qarshiligi 10
8
м
O
м
⋅
ga teng va undan katta bo’ladi. Tabiatda mavjud 
bo’lgan ko’pgina moddalarning solishtirma qarshiligi 10
-7