Biofizika faniga muqaddima

Sinaps va sinaptik jarayonlar.Elektro`tkazuvchanlik
Sinaps va sinaptik jarayonlar
Sinaps (qadimgi yunoncha: synapsis — ulanish, tutashish) — nerv hujayralari (neyronlar)ning oʻzaro va ijrochi organlar hujayralari bilan tutashgan joyi. Sinaps signallarni impulslarga aylantiradi va uzatadi. „Sinaps“ terminini birinchi boʻlib ingliz fiziologi Charlz Sherrington neyronlararo aloqani tushuntirish uchun qoʻllagan (1897). Sinaps yordamida neyronlar bir-biri bilan bogʻlanadi. Natijada nerv sistemasining aktivligi va bosh miyaning integrativ faoliyati kuchayadi. Sinaps sinaptik uchlar, ikki hujayra oraligʻidagi sinaptik tirqish (bu 200 Å, baʼzi sinapslarda 1000 Å va undan ortiq)? va sinaptik uchlarga tegib turuvchi hujayra qismi kiradi. Neyronlararo sinaps, odatda, bir nerv xujayrasi aksonining tarmoqlari va tana, dendritlar yoki boshqa neyron aksoni vujudga keltiradi; hujayralar oraligʻida sinaps tirqishi boʻlib, bu tirqish orqali qoʻzgʻalish mediatorlar (kimyoviy sinaps), ionlar (elektr sinaps) yoki ikkalasi (aralash sinaps) yordamida uzatiladi. Sinaps funksional ahamiyatiga koʻra, hujayra faoliyatini aktivlashtiradi yoki tormozlaydi. Elektrotonik Sinapsda quyi molekulyar birikmalar bir hujayra sitoplazmasidan ikkinchisiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtish imkoniyatiga ega. Elektrotonik sinaps signallarning tez va oʻzgarmasdan, kimyoviy sinaps esa faqat bir tomonga uzatilishini taʼminlaydi. Hujayrani tormoz holatiga olib keladigan sinaps ham bor. Bular tormozlovchi sinaps deb ataladi va shular yordamida qoʻzgʻalgan holat goʻyo „yoʻqotiladi“. Bu bilan nerv hujayralari oʻta qoʻzgʻalishdan saqlanadi. Hujayralar oʻrtasidagi sinaptik aloqa nerv hujayralarining funksional birlashishida, qoʻzgʻalish va tormozlanish jarayonlarining yoʻnalishini, shuningdek, organizmning taʼsirlovchiga nisbatan boʻlgan reaksiyasini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi.
Yonma-yon joylashgan hujayralararo bevosita aloqa, yuksak otkazuvchanlikka ega kontaktlar yerdamida amalga oshib, bunday kontaktlar tirqichni birikishlar deb ataladi.Nerv hujayralari nishon hujayralar bilan maxsus kontaktlar - sinapslar . hosil hinish xarakteriga qarab, kimeviy, elektrik va aranash sinapslarga . bolinadi. Kimeviy sinapslar holida, HP tasiridan akson uchlaridan neyromediator ajralib, u sinaps tirqichiga tushadi va postsinaptik membranadagi reseptor bilan tasirnashib, nishon hujayrani ye qozgaydi yeki tormoznangan holatga otkazadi.Nerv uchlaridagi sinaptik pufakchalarda mediator konsentrasiyasi yuqori boladi. Sinaps tirqichi toqima suyuqnigi bilan tongan bolib, uning kengligi taxminan 10- 50 mkm. Shuning uchun bunday masofadan signanning elektr yoli bilan uzatinishi, shuntnanish tufayli mumkin bolmay qoladi.
Kimeviy sinapslarda signan faqat bir yolanishda, yani sinaps oldi membranadan sinaps orti membranasi yolanishida uzatinadi. Kimeviy sinapslarga sinapsda kechikish . - sinaps oldi membranada HP paydo bolgan vaqtdan tortib, sinaps orti membranada HP (postsinaptik potensian) hosil bonguncha ketgan vaqt oranigi xarakterni bolib, u taxminan 0,3 ms, bazan undan ham kop davom etishi mumkin. Bu davr, sinaps oldi membranadan mediator sekresiyananishi, uning sinaps tirqichi orqali diffuziyananishi va reseptorga boglanishi uchun ketgan vaqt yigindisidan iborat. Bazi bir sinapslarda neyromediatorning reseptor bilan Tasirlashishi, ion kanallarini faolnovchi va shu orqali postsinaptik potensian (PSP)ning yuzaga kenishiga sabab bonuvchi Ikkilamchi mediatorning paydo bolishiga olib keladi. Kopchinik kimeviy sinapslarda, mediator sifatida, quyidagi moddalar ishlaydi: asetinxolin, katexonaminlar- adrenanin, noradrenanin va dofamin, serotolin (5- gidroksitriptamin), gistamin, (-aminomoykisnota (GAMK), glutamin, asparagin kislotalari va gnisin.Nerv uchlarida mediator ajratinishining zaruriy sharti- bu tirqishda Sa2+ ionlarining mavjud bolishidir. Sinaps oldi membranaga HP kelib yetishi bilan undagi Sa-kanallari ochinadi. Ichkariga Sa2+ ionlari kiradi va ular mediatorlarga ega pufakchalarning sinaps oldi membranaga yepishishini taminnaydi. Bu jihatdan Mg2+ antagonistdir.
Aranash sinapslar ozida ham kimeviy, ham elektr sinapslarini mujassamnantirgan bolib, ink bor joja kipriksimon gangniyasida topingan. Ular elektr signanlarini kimeviy sinapslarga nisbatan tez otkazadi. Ehtimon, ular signan uzatinishining aniqnigi, toniqnigi va koordinasiyananib turishini taminnaydi. Markaziy nerv sistemasining faoliyatida kimeviy sinapslari ham han qinuvchi ahamiyatga ega. Chunki signanning bir yolanishida uzatinishi, nerv sistemasining tartibnangan va aniq ishnashini taminnaydi. qizigi shundaki, kimeviy sinaps qanchanik tez-tez ishnab tursa, u impunsni ham shunchanik tez otkazadigan bolib qoladi (sinapsdagi yenginnashish) bunday hol kimeviy sinapslarning plastikligidan darak beradi.